Στις εβδομάδες του εγκλεισμού, ο ψηφιακός μετασχηματισμός επιταχύνθηκε σημαντικά σε όλους τους κρίκους της αλυσίδας του βιβλίου. Στην εργασία, την παραγωγή, την προώθηση, την πώληση και την ανάγνωση, ο κλάδος του βιβλίου έγινε αισθητά πιο ψηφιακός και στην καθολική, και τελικά υποχρεωτική, αυτή τάση συμμετείχαν ακόμα και οι πιο διστακτικοί εκδότες, βιβλιοπώλες και αναγνώστες.

H ψηφιακή αυτή στροφή του βιβλίου θα έχει χρόνο να εκδηλωθεί και στους αρκετούς επόμενους μήνες. Το άνοιγμα των τούβλινων βιβλιοπωλείων από τις 4 Μαΐου, όπως και των άλλων καταστημάτων λιανικής, θα γίνει με όρους κοινωνικής αποστασιοποίησης και μέτρων δημόσιας υγείας και δύσκολα θα αποκαταστήσει την επισκεψιμότητα -και τις πωλήσεις- στα προ υγειονομικής κρίσης επίπεδα. Οι πρόσωπο με πρόσωπο παρουσιάσεις και εκδηλώσεις, ατμομηχανή του λανσαρίσματος και της πώλησης βιβλίων, δε θα επανέλθουν σύντομα και, όταν πραγματοποιηθούν, η προσέλευση δε θα είναι όπως πριν. Οι βιβλιοθήκες, δημόσιες και ακαδημαϊκές, παραμένουν κλειστές, χωρίς χρονοδιάγραμμα επαναλειτουργίας, αν και πρέπει να αναμένεται η επανενεργοποίηση τουλάχιστον του δανεισμού. Μπορεί, εξάλλου, η πρώτη φάση αντιμετώπισης του κορονοϊού να ολοκληρώθηκε στην Ελλάδα αλλά οι συνθήκες πανδημίας δεν έχουν ξεπεραστεί και παραμένει πάντα ανοιχτό το ενδεχόμενο ενός νέου γενικευμένου ή μερικού εγκλεισμού. Στην πραγματικότητα, λήξη του υγειονομικού συναγερμού δεν μπορεί να υπάρξει μέχρι να βρεθεί το εμβόλιο ή τουλάχιστον ικανοποιητική φαρμακευτική θεραπεία.

Στις πολλές ψηφιακές στιγμές του βιβλίου τις προηγούμενες εβδομάδες, αν κάτι με βεβαιότητα δε θα αποτελέσει παρένθεση, είναι οι online πωλήσεις έντυπων βιβλίων. Υπήρξαν μαζικές, με τους εκδότες και τους βιβλιοπώλες που διαθέτουν ηλεκτρονικό κατάστημα να αναφέρουν πολλαπλασιασμό του online τζίρου τους, παρόλο που, στη γενική εικόνα, δεν μπόρεσαν να αντισταθμίσουν παρά πολύ μερικά την πτώση του τζίρου από το κλείσιμο των τούβλινων καταστημάτων. Αν τα capital controls το 2015 μας εξοικείωσαν με τις ηλεκτρονικές συναλλαγές, ο εγκλεισμός του 2020 μας εξοικείωσε με το ηλεκτρονικό εμπόριο. Και στις δύο περιπτώσεις επιταχύνθηκαν τάσεις που προϋπήρχαν και αξιοποιήθηκαν εργαλεία που είχαν ήδη δημιουργηθεί. Οι online αγορές βιβλίων δοκιμάστηκαν από πολύ περισσότερους απ’ ό,τι στο παρελθόν και αποδείχτηκε πως δουλεύουν, παρά τις καθυστερήσεις στην παράδοση. Η προηγούμενη αυτή εμπειρία και η νέα φάση της υγειονομικής κρίσης θα τις διατηρήσουν υψηλές. 

Παρά όμως την αλληλεγγύη που επιδείχτηκε προς τα μικρά, ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία με παραγγελίες μέσω τηλεφώνου, Facebook και email, ο κύριος όγκος των online παραγγελιών κατευθύνθηκε σε έναν αριθμό βιβλιοπωλείων που με δυσκολία ξεπερνάει τα 5. Η συγκέντρωση αυτή της online αγοράς βιβλίου θέτει έτσι και πάλι την ανάγκη σύγχρονων website και ηλεκτρονικών καταστημάτων για εκδότες και βιβλιοπώλες.

Ο εγκλεισμός αναθέρμανε επίσης την αναζήτηση και για το ίδιο το βιβλίο στις ψηφιακές του μορφές. Μετά από αρκετό καιρό, ένα νέο ενδιαφέρον διαπιστώθηκε για τα ebooks, με δωρεάν περιεχόμενο, ειδικές καμπάνιες, προσφορές, αλλά και νέες κυκλοφορίες από εκδοτικούς οίκους. Οι πωλήσεις πολλαπλασιάστηκαν εκθετικά, ξεκινώντας ωστόσο από εξαιρετικά χαμηλή βάση. Το «Ηλεκτρονικό Αναγνωστήριο» της Εθνικής Βιβλιοθήκης αναγκάστηκε ήδη από τις 19 Μαρτίου να περιορίσει το δικαίωμα δανεισμού ebooks από 3 σε 1 τίτλο ανά χρήστη για να ανταποκριθεί στη ζήτηση. Στην «Ανοιχτή Βιβλιοθήκη», αποθετήριο με ελεύθερα και νόμιμα ηλεκτρονικά βιβλία, πραγματοποιήθηκαν σχεδόν 770.000 κατεβάσματα δωρεάν ebooks σε ένα μήνα. Νέοι αναγνώστες ebooks δημιουργήθηκαν και παλιοί ξαναχρησιμοποίησαν τους λογαριασμούς τους σε βιβλιοπωλεία, εκδότες και την Εθνική Βιβλιοθήκη. 

Παρά την πρόοδο, το ερώτημα παραμένει αν δημιουργήθηκε εκείνη η κρίσιμη μάζα αναγνωστών που θα προσέφερε μια αισθητή ροή εσόδων, ώστε να ωθήσει τους εκδότες να διευρύνουν ή να αποκτήσουν κατάλογο ebooks σε μορφή ePUB και να ωθήσει τα ελληνικά βιβλιοπωλεία να επενδύσουν σε πλατφόρμες διάθεσης -κρίσιμη μάζα, από την άλλη, που δε θα δημιουργηθεί όσο δε γίνονται οι αντίστοιχες επενδύσεις. Το «Ηλεκτρονικό Αναγνωστήριο» της Εθνικής Βιβλιοθήκης, την ίδια στιγμή, επιβεβαίωσε τη σημασία του και είναι ώριμη πλέον η συνέχισή του με κρατική χρηματοδότηση και η επέκτασή του με περισσότερα ebooks. Ώριμη είναι και η μείωση του ΦΠΑ στα ebooks από το 24% στο 6% που ισχύει και για τα έντυπα βιβλία.

Το ενδιαφέρον για το βιβλίο σε ψηφιακή μορφή δεν περιορίστηκε όμως στην ανάγνωση.  Είχαμε και μια άνθιση της ακρόασης βιβλίων σε ένα ευρύ φάσμα μορφών και έκτασης. Εκδότες, δημιουργοί, ραδιοφωνικοί σταθμοί, περιοδικά και πολιτιστικοί οργανισμοί οργάνωσαν αναγνώσεις αποσπασμάτων πεζών έργων ή ενός ποιήματος και τις ανέβαζαν κυρίως στο Facebook, ενώ το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος οργάνωσε πιο επαγγελματικές αναγνώσεις ολόκληρων έργων, αν και κυρίως σύντομων. Στην περίπτωση των παιδικών βιβλίων, οι αναγνώσεις συνδυάστηκαν και με ψηφιακές δραστηριότητες για παιδιά. Ο πολύ μικρός κατάλογος των διαθέσιμων audiobooks στα ελληνικά και οι λίγες πλατφόρμες που τα φιλοξενούν αναθερμάνθηκαν.

Η άνθιση του audio βασίστηκε στη συνειδητοποίηση ότι οι περισσότεροι ήδη διαθέτουμε τα μέσα για μια αξιοπρεπή ηχογράφηση, καθώς και μια πλατφόρμα δωρεάν διανομής της, κυρίως μέσω του Facebook. Οι αναγνώσεις αυτές, που από ένα σημείο και μετά γενικεύτηκαν, έχουν τις προϋποθέσεις να παραμείνουν ως μέσο έκφρασης των δημιουργών και των αναγνωστών αλλά και ως μέσο προώθησης των βιβλίων. Και, παρά τη σύντομη διάρκειά τους, μας εκπαιδεύουν στην ακρόαση βιβλίων. Πιο δύσκολο βήμα όμως θα είναι η επαγγελματική παραγωγή audiobook από εκδοτικούς οίκους, με το κόστος που αυτή συνεπάγεται και την ανάγκη πλατφόρμας πώλησης. 

Η, σε γενικές γραμμές, μεγάλη έμφαση που δίνουν οι εκδοτικοί οίκοι στην Ελλάδα στα social media και κυρίως στο Facebook, αλλά και η χρήση των newsletter μέσω email αποδείχτηκαν ιδιαίτερα παραγωγικές την περίοδο του εγκλεισμού. Πέρα από το να αποτελούν τα κανάλια της online προώθησης, τα social media, κυρίως το Facebook και το Instagram, διατήρησαν την επαφή με τους αναγνώστες και, συνολικά, μια αίσθηση online κοινότητας βιβλίου, που περιλαμβάνει συγγραφείς, μεταφραστές, εκδότες, βιβλιοπώλες, βιβλιοθήκες και βιβλιοθηκάριους, δημοσιογράφους, bloggers και αναγνώστες.

Έντονη ήταν επίσης η παρουσία των εκδηλώσεων και παρουσιάσεων βιβλίου μέσα από συστήματα τηλεδιάσκεψης και με διανομή μέσω Facebook, με συστηματική δραστηριοποίηση του Bookia και των Public σε αυτόν τον τομέα. Αποτέλεσε για τους συμμετέχοντες και το κοινό μια διαφορετική εμπειρία από τη live μετάδοση εκδηλώσεων που πραγματοποιούνται πρόσωπο με πρόσωπο. Αν και οι εκδηλώσεις με φυσική παρουσία στο χώρο θα παραμείνουν μια πιο ολοκληρωμένη εμπειρία, ενώ το πωλησιακό κομμάτι τους δε φαίνεται να μπορεί να υποκατασταθεί, καλλιεργήθηκε μια τεχνογνωσία που θα αποδειχτεί χρήσιμη και στο μέλλον, με τις νέες κυκλοφορίες βιβλίων να επίκεινται και με ανοιχτό τον προβληματισμό για τη διοργάνωση του επόμενου Φεστιβάλ Βιβλίου στο Ζάππειο και της επόμενης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης.

Ως προς την εργασία, τέλος, των επαγγελματιών του βιβλίου, ιδιαίτερα στους εκδοτικούς οίκους, οι προηγούμενες εβδομάδες αποτέλεσαν μια επόμενη φάση αξιοποίησης των υπαρχόντων ψηφιακών συστημάτων οργάνωσης και επικοινωνίας, αλλά και υιοθέτηση νέων, κυρίως στο κομμάτι τις επικοινωνίας με βιντεοκλήσεις και κλήσεις μέσω διαδικτύου. Στις περιπτώσεις που οι ψηφιακές υποδομές υποχρησιμοποιούνταν καλύφθηκε σημαντικό έδαφος, ενώ φάνηκαν επίσης τα όρια τους και η ανάγκη συσσώρευσης εμπειρίας για την αποτελεσματική τους αξιοποίηση. Η πολλαπλότητα των διαθέσιμων εργαλείων επικοινωνίας αποδείχτηκε συχνά προβληματική, ενώ μεγαλύτερη πρόκληση ήταν η τήρηση ωραρίου εργασιών σε συνθήκες όπου αφενός δεν υπάρχει συνεχής οπτική επαφή, αφετέρου είμαστε όλοι σχεδόν διαρκώς online.

Συνολικά, όσοι εκδότες και βιβλιοπώλες είχαν υψηλή ψηφιακή ετοιμότητα ανταποκρίθηκαν καλύτερα στις νέες συνθήκες. Πολλές από τις ψηφιακές στιγμές του βιβλίου που καταγράφηκαν έχουν τις προϋποθέσεις να μην περιοριστούν σε  παρενθέσεις λόγω έκτακτων συνθηκών, αλλά να αποτελέσουν, αλλού λιγότερο, αλλού περισσότερο, καμπές σε μια μακρά πορεία ψηφιακού μετασχηματισμού του κλάδου του βιβλίου. Πορεία που θα εξαρτηθεί και από τις αποφάσεις και επενδύσεις εκδοτών και βιβλιοπωλών, αλλά και την ενίσχυση της ψηφιοποίησης των βιβλίων και της online παρουσίας του κλάδου από εθνικούς και ευρωπαϊκούς πόρους.

Σε τελική ανάλυση, οι τύχες του κλάδου του βιβλίου θα καθοριστούν από την εξέλιξη της αντιμετώπισης της πανδημίας, την ευρύτερη οικονομία και τη λήψη βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων μέτρων στήριξης του βιβλίου από κρατικής πλευράς. Η επίσκεψη σε βιβλιοπωλείο και η συμμετοχή σε εκδηλώσεις και εκθέσεις βιβλίου δε θα ξεπεραστούν, παρά την επέκταση της online επικοινωνίας, προώθησης και πώλησης. Και η έντυπη θα παραμείνει η κύρια μορφή διάθεσης του βιβλίου, παρά το διευρυνόμενο ενδιαφέρον για τα ebooks. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός όμως θα συνεχιστεί και θα εξακολουθήσει να αποτελεί κλειδί για τον κλάδο του βιβλίου και στη νέα φάση αντιμετώπισης της πανδημίας.