Κοινωνικά κινήματα στον καιρό της πανδημίας:

ένας άλλος κόσμος είναι αναγκαίος

Donatella Della Porta

Η εποχή της πανδημίας θέτει μεγάλες προκλήσεις για τους ακτιβιστές των προοδευτικών κοινωνικών κινημάτων. Δεν είναι καιρός για ακτιβισμό στους δρόμους ούτε για πολιτική των πλατειών. Οι ελευθερίες περιορίζονται και η κοινωνική αποστασιοποίηση καθιστά αδύνατες τις τυπικές μορφές διαμαρτυρίας. Η κινητοποίηση δεν είναι δύσκολη μόνο σε δημόσια μέρη, αλλά ακόμα και στους χώρους εργασίας, με δεδομένο τον πολύ αυστηρό περιορισμό στο δικαίωμα συνάθροισης και την μειωμένη δυνατότητα για συναντήσεις πρόσωπο με πρόσωπο. Η συνεχόμενη επείγουσα κατάσταση περιορίζει τους πνευματικούς ελεύθερους χώρους και δοκιμάζει την δημιουργικότητα. Οι ατομικοί και συλλογικοί πόροι επικεντρώνονται στην καθημερινή επιβίωση. Η ελπίδα, που διεγείρει την συλλογική δράση, διατηρείται δύσκολα ενώ ο φόβος, που την αποθαρρύνει, εξαπλώνεται. Οι κρίσεις μπορεί να οδηγήσουν σε εγωιστικές αμυντικές επιλογές μετατρέποντας τον Άλλον σε εχθρό. Εξαρτόμαστε από την κυβερνητική αποτελεσματικότητα και τις απόψεις των ειδικών.

Παρ’ όλα αυτά, τα κοινωνικά κινήματα συχνά αναδύονται σε στιγμές έκτακτης ανάγκης, στιγμές (λίγο πολύ φυσικών) καταστροφών και έντονης καταπίεσης των ατομικών και συλλογικών ελευθεριών. Οι πόλεμοι έχουν προκαλέσει συγκρουσιακά κύματα στο παρελθόν. Δεν ισχύει μόνο ότι «τα κράτη κάνουν πολέμους και οι πόλεμοι κάνουν κράτη», αλλά δυσοίωνες αμφισβητήσεις έχουν συνοδεύσει στρατιωτικές συγκρούσεις – πριν, μετά και μερικές φορές ακόμα και κατά την διάρκειά τους. Τέτοιες επαναστατικές αλλαγές μαρτυρούν την δύναμη της συμμετοχής σε στιγμές βαθιάς κρίσης.

Οι εποχές βαθιάς κρίσης μπορούν (αν και όχι αυτόματα) να γεννήσουν την επινόηση εναλλακτικών μορφών διαμαρτυρίας. Η ευρεία εξάπλωση των νέων τεχνολογιών ανοίγει τον δρόμο για διαδικτυακές διαμαρτυρίες, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται –χωρίς να περιορίζονται σε αυτές– οι καμπάνιες συλλογής ηλεκτρονικών υπογραφών που έχουν πολλαπλασιαστεί στην περίοδο αυτή (από το αίτημα για την έκδοση ευρω-ομολόγων έως την αναστολή των ενοικίων για τους φοιτητές). Στο Ισραήλ έχουν οργανωθεί πορείες με αυτοκίνητα. Εργάτες έχουν απαιτήσει μεγαλύτερη ασφάλεια μέσα από ξαφνικές συγκεντρώσεις (flashmobs), με τους συμμετέχοντες να κρατούν ασφαλή απόσταση ο ένας από τον άλλον. Στην Φινλανδία, οι οδηγοί των δημόσιων μέσων μεταφοράς έχουν αρνηθεί να ελέγχουν τα εισιτήρια. Στην Ιταλία ή στην Ισπανία, συλλογικά μηνύματα αμφισβήτησης ή αλληλεγγύης στέλνονται από μπαλκόνια και παράθυρα. Μέσα από αυτές της καινοτόμες μορφές, οι διαμαρτυρίες ασκούν πίεση σε εκείνους που βρίσκονται στην κυβέρνηση και ελέγχους τις ενέργειές τους. 

Μπροστά στην καταφανή ανάγκη για ριζοσπαστικούς και σύνθετους μετασχηματισμούς, τα κοινωνικά κινήματα δρουν επίσης με ποικίλους τρόπους που διαφέρουν από τις απλές διαμαρτυρίες. Πρώτα από όλα, τα κοινωνικά κινήματα δημιουργούν και επαναδημιουργούν δεσμούς. Χτίζουν πάνω σε υπάρχοντα δίκτυα, ενώ επίσης, τα συνδέουν και τα πολλαπλασιάζουν μέσα στη δράση. Αντιμέτωπα με τις έκδηλες ανεπάρκειες του κράτους και, ακόμα περισσότερο, της αγοράς, οι οργανώσεις των κοινωνικών κινημάτων οργανώνονται, σε κάθε χώρα που έχει χτυπηθεί από την πανδημία, σε ομάδες αμοιβαίας υποστήριξης, προωθώντας την απευθείας κοινωνική δράση βοηθώντας εκείνους που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη. Έτσι, ανταποκρινόμενες στην ανάγκη για αλληλεγγύη, ενισχύουν την κοινωνική ανθεκτικότητα.

Τα κινήματα λειτουργούν, επίσης, ως μέσα για την επεξεργασία προτάσεων. Αξιοποιούν την εναλλακτική ειδική γνώση, αλλά προσθέτουν και την πρακτική γνώση που εκπορεύεται από τις άμεσες εμπειρίες των πολιτών. Κατασκευάζοντας τις εναλλακτικές δημόσιες σφαίρες, οι οργανώσεις των κοινωνικών κινημάτων μας βοηθούν να φανταστούμε μελλοντικά σενάρια. Ο πολλαπλασιασμός του δημοσίου χώρου επιτρέπει την γόνιμη αλληλεπίδραση, ερχόμενος σε αντίθεση με την υπερ-εξειδείκευση της ακαδημαϊκής γνώσης και διευκολύνοντας τη σύνδεση της αφηρημένης γνώσης με συγκεκριμένες πρακτικές. Από αυτήν την γόνιμη αλληλεπίδραση προκύπτει, επίσης, η δυνατότητα συσχετισης των διαφόρων κρίσεων, η δυνατότητα να εκτιμηθεί, δηλαδή, η σύνδεση ανάμεσα στην εξάπλωση και την θνησιμότητα του κορωνοϊού και της κλιματικής αλλαγής, των πολέμων, της βίας εναντίον των γυναικών, της απαλλοτρίωσης των δικαιωμάτων (πρώτα από όλα του δικαιώματος στην υγεία). Με αυτόν τον τρόπο, ο προβληματισμός μέσα από τα κοινωνικά κινήματα και ο αναστοχασμός των ίδιων των κοινωνικών κινημάτων αυξάνει την ικανότητά μας να κατανοήσουμε τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αιτίες της πανδημίας, η οποία δεν είναι ούτε φυσικό φαινόμενο, ούτε θεϊκή τιμωρία.

Με αυτόν τον τρόπο, τα κοινωνικά κινήματα μπορούν να εκμεταλλευτούν τους χώρους για καινοτομίες που ανοίγονται μπροστά τους σε στιγμές αβεβαιότητας. Με τον πιο δραματικό τρόπο, η κρίση δείχνει ότι χρειάζεται αλλαγή, μια ριζοσπαστική αλλαγή που απομακρύνεται από το παρελθόν και μια σύνθετη αλλαγή που θα κυμαίνεται από την πολιτική έως την οικονομία, από την κοινωνία έως την κουλτούρα. Αν σε κανονικούς καιρούς, τα κοινωνικά κινήματα αναπτύσσονται με τις ευκαιρίες σταδιακού μετασχηματισμού, σε καιρούς βαθιάς κρίσης, τα κινήματα εξαπλώνονται, αντίθετα, από την αίσθηση μιας δραστικής και βαθιάς απειλής, συμβάλλοντας σε ένα γνωστικό άνοιγμα. Ενώ η καθημερινή ζωή αλλάζει δραστικά, ανοίγουν και χώροι προβληματισμού σχετικά με το μέλλον που δεν θα μπορεί να συλληφθεί ως συνέχεια με το παρελθόν.

Η κρίση, επίσης, δημιουργεί ευκαιρίες για αλλαγή με το να καθιστά εμφανή την ανάγκη για δημόσια υπευθυνότητα και αίσθηση κοινωνικού καθήκοντος, για κανόνες και αλληλεγγύη. Αν οι κρίσεις έχουν ως άμεση συνέπεια την συγκέντρωση εξουσίας, συμπεριλαμβανομένης και της στρατιωτικοποίησης, από την άλλη δείχνουν, επίσης, την ανικανότητα των κυβερνήσεων να δράσουν μονάχα με την ισχύ. Η ανάγκη για διαμοιρασμό και εκτεταμένη υποστήριξη προκειμένου να αντιμετωπιστεί η πανδημία, μπορεί να φέρει μαζί της την αναγνώριση του πλούτου της κινητοποίησης της κοινωνίας των πολιτών. Η παρουσία των κοινωνικών κινημάτων μπορεί να αποτελέσει παράγοντα σύγκρισης προς τους κινδύνους που λαμβάνονται από μια αυταρχική απόκριση στην κρίση.

Επιπρόσθετα, οι κρίσεις δείχνουν την αξία των θεμελιωδών δημοσίων αγαθών και την περίπλοκη διαχείρισή τους μέσω των θεσμικών δικτύων και μέσα από την συμμετοχή των πολιτών, των εργαζομένων και όλων όσοι τα χρησιμοποιούν. Δείχνουν ότι η διαχείριση των κοινών χρειάζεται ρύθμιση και συμμετοχή από τα κάτω. Σε κάθε κινητοποίηση εν μέσω μιας πανδημίας, η αξία ενός καθολικού συστήματος δημόσιας υγείας αναδύεται όχι μονάχα ως δίκαιη αλλά και ως ζωτική.

Αν τα αιτήματα για υγεία στους εργασιακούς χώρους και για καθολική προστασία της υγείας ως δημόσιου αγαθού είναι παραδοσιακά τα αιτήματα των συνδικάτων και της Αριστεράς, η πανδημία δείχνει την ανάγκη να επανεπιβεβαιωθούν αυτά τα δικαιώματα και να τα επεκτείνουμε έτσι ώστε να συμπεριλαμβάνουν και τους λιγότερο προστατευμένους. Στην διεθνή της διάσταση, η πανδημία προκαλεί τον αναστοχασμό σχετικά με την ανάγκη για παγκόσμια προστασία του δικαιώματος της προστασίας της υγείας, όπως συχνά εξηγείται από οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, όπως οι «Γιατροί χωρίς Σύνορα».

Φυσικά, όλα αυτά δεν γίνονται αυτόματα. Αυτές οι κρίσεις, δίνουν επίσης την ευκαιρία για συσσώρευση κέρδους μέσω απαλλοτρίωσης, για τον πειραματισμό αυταρχικών κυβερνήσεων, για κοινωνική ανομία. Η έκτακτη ανάγκη και τα σοκ δημιουργούν καταστάσεις πλούσιες για τους καιροσκόπους. Αλλά αν οι κρίσεις αυξάνουν τον ανταγωνισμό για τους λιγοστούς πόρους, αυξάνουν επίσης την αντίληψη μιας κοινής μοίρας. Με το να αυξάνουν τις ανισότητες, εδραιώνουν ταυτόχρονα ένα βαθύ αίσθημα αδικίας. Κι αυτό φέρνει μαζί του, με τη σειρά του, την ανάδειξη συγκεκριμένων πολιτικών και κοινωνικών ευθυνών. Όπως και στους πολέμους, η απαίτηση τρομερών θυσιών από τους ανθρώπους, τροφοδοτεί την διεκδίκηση δικαιωμάτων και τη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Καθώς η συλλογική κινητοποίηση μεγαλώνει, ακολουθεί η ελπίδα για αλλαγή, για έναν άλλο κόσμο που είναι ακόμα εφικτός και όλο και περισσότερο αναγκαίος.

(ΧΡΟΝΟΣ, 25 Απριλίου 2020)

ΧΡΟΝΟΣ #71, 25 Απριλίου 2020

Donatella Della Porta
Καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στη Scuola Normale Superiore, Διευθύντρια του Κέντρου Μελετών των Κοινωνικών Κινημάτων (Cosmos).

 

Πηγή:
https://www.opendemocracy.net/en/can-europe-make-it/social-movements-times-pandemic-another-world-needed/

 

Μετάφραση άρθρου:
Αντώνης Γαλανόπουλος, Υποψήφιος διδάκτορας, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Χρήστος Αβραμίδης, Υποψήφιος διδάκτορας, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο.