Αλγερία, ο άγνωστος γείτονας

Αντώνης Λιάκος

Πολίτες και πιστοί υπό την επιτήρηση των παιδιών της επανάστασης

Το Αλγέρι δεν είναι μαύρο, όπως προτείνει η λογοτεχνία.(1) Αντιθέτως, είναι ολόλευκο. Μια ωραία μεσογειακή πόλη, χτισμένη αμφιθεατρικά γύρω από το ευρύχωρο λιμάνι. Απ’ τη θάλασσα θυμίζει Θεσσαλονίκη, γι αυτό άλλωστε το διάλεξε ο Κώστας Γαβράς για να γυρίσει το «Ζ». Mε τη μεγάλη προκυμαία, την παράταξη των μεγάρων και τους λόφους που ανηφορίζει η πόλη. Αλλά σε μεγαλύτερες διαστάσεις, με το μοντέρνο μνημείο των Μαρτύρων της Επανάστασης να δεσπόζει στα ανατολικά υψώματα, και την Παναγία της Αφρικής στα δυτικά. Στιλ μεσογειακού αστικού κέντρου, με ρυθμούς μπαρόκ, νεοκλασικούς και επιλεκτικά ισπανοαραβικούς. Με την Κάσμπα, τον πολυδαίδαλο παραδοσιακό αραβικό οικισμό, όπου γυρίστηκε και η Μάχη του Αλγερίου, ένα φίλμ που οφείλει κανείς να δει πριν επισκεφθεί την Αλγερία. Αποικιοκρατία και Ανεξαρτησία σε θανάσιμη πάλη – αλλά και δυο έννοιες για να καταλάβεις κάπως την Αλγερία.

Βρέθηκα στο Αλγέρι αμέσως μετά το ταξίδι στην Κούβα. Συντυχία μεν, αλλά, αν σκεφτείς ότι και οι δυο χώρες αντιπροσωπεύουν τις μεγάλες επαναστάσεις που έγιναν την ίδια εποχή, στα τέλη της δεκαετίας του ’50, επαναστάσεις που ίδρυσαν καθεστώτα, τα οποία, παρ’ όλες τις μεγάλες αλλαγές, ισχύουν ακόμη, προσφέρεται για ευρύτερες σκέψεις. Και οι δυο χώρες, στη δεκαετία του ’90, όταν εμείς εδώ περνούσαμε μια εποχή καταναλωτικής ευφορίας, πέρασαν κρίσεις-τομές που σημάδεψαν την ιστορική τους διαδρομή. Η Κούβα την πείνα, η Αλγερία έναν σκληρό εμφύλιο πόλεμο, που στοίχισε –οι εκτιμήσεις ποικίλουν- από 100.000 έως 200.000 νεκρούς. Όποια εκδοχή και αν πάρεις υπόψη σου, είναι αυτή καθεαυτή τραγική. Κατά κάποιο τρόπο η εξέλιξη στην Αίγυπτο μετά το 2011, δηλαδή πρώτα εξεγέρσεις με απαίτηση φιλελευθεροποίησης, στη συνέχεια εκλογές με κατίσχυση των ισλαμιστών και τέλος πραξικόπημα του στρατού – ως θεματοφύλακα της επανάστασης, είχε προηγηθεί με τις ίδιες ακριβώς τρεις φάσεις στην Αλγερία δύο δεκαετίες προηγουμένως. 

 

Το επώδυνο παρελθόν

Η Αλγερία έχει ένα βαρύ αποικιακό παρελθόν. Την ίδια περίπου εποχή που οι Γάλλοι φιλέλληνες υποστήριζαν την ελληνική ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία εγκαινίαζε την αποικιοποίηση της Αλγερίας αποσπώντας την από την κυριαρχία των Οθωμανών. Για τους Γάλλους σήμαινε να εγκατασταθεί εκεί, να αποκτήσει περιουσία και δουλειές το πλεονάζον πληθυσμιακό δυναμικό της μητρόπολης. Αν σήμερα οι κολασμένοι του κόσμου θαλασσοπνίγονται ταξιδεύοντας από τις νότιες ακτές της Μεσογείου στις βόρειες, στον 19ο αιώνα η φορά ήταν αντίστροφη. Οι φτωχοί του Βορρά, αγρότες, τεχνίτες, μικρέμποροι, ορύκτες, ανεπάγγελτοι, ταξίδευαν στον Νότο, στην Μπαρμπαριά. Οι «pieds-noirs», δηλαδή οι «μαυροπόδαροι» της Αλγερίας, δεν ήταν μόνο Γάλλοι αλλά επίσης Ισπανοί, Ιταλοί και Ευρωπαίοι που με την εγκατάστασή τους εκεί αποκτούσαν δικαιώματα. Συγκρότησαν μια κοινωνία η οποία βρισκόταν ανάμεσα στην μητροπολιτική διοίκηση της αποικίας και στον ιθαγενή πληθυσμό, απαιτώντας περισσότερες παραχωρήσεις για τους ίδιους και λιγότερα δικαιώματα για τους ιθαγενείς. Για τη Γαλλία η Αλγερία δεν ήταν απλώς μια αποικία, ήταν γαλλικό έδαφος πέραν από τη Μεσόγειο.

 Η αλγερίνικη επανάσταση είχε τρία μέτωπα, Εθνικοαπελευθερωτικό Μέτωπο της Αλγερίας (FLN) εναντίον γαλλικού στρατού και διοίκησης, OAS –δηλαδή ο μυστικός στρατός των αποίκων– εναντίον τόσο της γαλλικής διοίκησης όσο και εναντίον των ιθαγενών Αλγερινών, τέλος γαλλικός στρατός εναντίον και των δύο. Ανατινάξεις, σφαγές, βασανιστήρια, δολοφονίες, βομβαρδισμοί χωριών και πόλεων, τρομοκρατία εξελίσσονταν εκτός ελέγχου για πάνω από 15 χρόνια, κυρίως στην Αλγερία, αλλά επίσης και στη Γαλλία. Η ιστορία αυτή δημιούργησε ουσιαστικά, ιδεολογικά και ηθικά, διλήμματα, αλλά επίσης τραύματα: ψυχολογικά, συλλογικά, πολιτικά. Από τον Καμύ και τον Σαρτρ έως τον Φανόν, δύσκολα γαλλόφωνος διανοούμενος μπορούσε να αποφύγει να σχολιάσει, να κρίνει, να πάρει τέλος πάντων θέση. Και βέβαια μια πλούσια λογοτεχνία – αρκετά έργα και στα ελληνικά. Τηρουμένων των αναλογιών, το γαλλικό τραύμα από την απώλεια της Αλγερίας μπορεί να κατανοηθεί μέσα από τη σύγκρισή του με το αντίστοιχου μεγέθους ελληνικό τραύμα της απώλειας της Μικρασίας ή/και του Eμφυλίου. Σημάδεψε την πολιτική ζωή της Γαλλίας, το γαλλικό «68» σχετίζεται άμεσα. Στην Αλγερία όμως στοίχειωσε τη μνήμη έως σήμερα. Όχι μόνο γιατί τη μνήμη της την υπεξαίρεσαν οι Γάλλοι (φεύγοντας σήκωσαν όλα τα ιστορικά αρχεία, ακόμη και της οθωμανικής περιόδου), αλλά γιατί και η εξέλιξη του επαναστατικού καθεστώτος είχε τα δικά του διαδοχικά Θερμιδώρ. Την επαναστατική φάση με τον Μπεν Μπελά, στην οποία αριστεροί επαναστάτες από όλη την Ευρώπη έβλεπαν την Αλγερία σαν την Εδέμ των ονείρων τους –ανάμεσά τους και Έλληνες(2)–, τη διαδέχτηκε η δικτατορία του Μπουμεντιέν, κατά την οποία πολλοί μαχητές της επανάστασης φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν. Η δυσαρέσκεια απέναντι στο καθεστώς σιγά σιγά κεφαλαιοποιήθηκε από τους ισλαμιστές, οι οποίοι με διαφορετικές τάσεις και από διαφορετικά κέντρα δημιούργησαν αρχικά μια πολιτισμική μεταστροφή, η οποία στη συνέχεια έγινε πολιτική δύναμη που αναμετρήθηκε με το καθεστώς. Κάτι που εκτιμάς και χαίρεσαι όταν κουβεντιάζεις με Αλγερινούς διανοούμενους είναι ότι δεν πρόκειται για κύμβαλα αλαλάζοντα (όπως συχνά στα καθ’ ημάς) αλλά ότι η σκέψη και ο λόγος τους είναι έμφορτος εμπειρίας, πόνου, ευθύνης. Στην Αλγερία, περισσότερο ίσως από αλλού, κάθε λέξη, κάθε ιδέα έχουν συνέπειες και η αναφορά στα του παρελθόντος παραμένουν ανοιχτές πληγές. 

 

Η καθημερινή ζωή

Η χώρα είναι η πιο ανεπτυγμένη της αφρικανικής ηπείρου και με έκδηλη κατασκευαστική δραστηριότητα. Πολλά μπλοκ πολυώροφων κατοικιών, με χιλιάδες διαμερίσματα, κατασκευάζονται γύρω από το Αλγέρι, μεγάλα έργα, μετρό, δρόμοι, εμπορικά κέντρα. Η Αλγερία έχει πετρέλαιο. Και παρά την πτώση των τιμών, αποτελεί πηγή πλούτου γιατί είναι εθνικοποιημένο. Στη Νιγηρία, η εξόρυξη πετρελαίου διέλυσε το κράτος μέσα από τις παραχωρήσεις σε εταιρείες εξόρυξης. Στην Αλγερία μιλάνε για «εθνικό καπιταλισμό». Οι πηγές ενέργειας και η γη ανήκουν στο κράτος, τα ελέγχει ο στρατός. Τα υπόλοιπα μπορούν να είναι στις αγορές. Αλγερινό νόμισμα δεν βρίσκεις εκτός της χώρας και εντός υπάρχει περίπου 8% πληθωρισμός, ενώ το εθνικό της χρέος είναι από τα μικρότερα στον κόσμο. Πολύ μικρό χρέος όμως σημαίνει ανεκμετάλλευτες δυνατότητες ανάπτυξης. Εντούτοις οι αγορές είναι εφοδιασμένες – καμιά σχέση με τις ελλείψεις στην Κούβα και η κίνηση στους δρόμους θυμίζει Αθήνα σε ώρες αιχμής. 

Παρ’ όλα αυτά εκείνο που εντυπωσιάζει τον ταξιδιώτη είναι οι ρυθμοί της ζωής, οι καθημερινές εικόνες. Τα 9 στα 10 κορίτσια του Λυκείου φορούν μαντηλάκι, και σε μερικές γειτονιές το σύνολο των γυναικών. Υπάρχουν όμως και μέρη όπου αγόρια και κορίτσια συζητούν, πίνουν και καπνίζουν όπως στην Ευρώπη. Η χώρα και εδώ φαίνεται σαν να ανήκει σε δυο διαφορετικές κοινωνίες. Μια μειοψηφία που ζει στις πόλεις, μεσαίας και ανώτερης τάξης, γαλλόφωνη και εκκοσμικευμένη, και μια πλειοψηφία, που ανήκει σε όλη την κοινωνική κλίμακα, αλλά όπου πλειοψηφούν τα φτωχότερα στρώματα και οι αγρότες, η οποία είναι κυρίως αραβόφωνη και φέρει τα εξωτερικά σημάδια του πιστού, της μουσουλμανικής κοινότητας. Μιλάμε για εξωτερικά σημάδια και όχι για πεποιθήσεις. Πρόκειται για διαφορετικά πράγματα, διότι είναι πολλοί και διαφορετικοί οι λόγοι της συμμόρφωσης καθώς και οι συνδυασμοί. Οι πιστοί στο τζαμί διαβάζουν το κοράνι μέσα από το κινητό, το μαντηλάκι μπορεί να φοριέται με άκρα κοκεταρία. 

 

Η διαχείριση της σεξουαλικότητας

Αν όμως υπάρχει μια δυαδικότητα σε αυτή την κοινωνία είναι η κατοχή και η διαχείριση του γυναικείου φύλου από το αρσενικό. Μπορεί κατά τον νόμο στις δημόσιες υπηρεσίες και στα δημόσια αξιώματα υποχρεωτικά το 30% να είναι γυναίκες, μπορεί τα κορίτσια να πηγαίνουν σχολείο και πανεπιστήμιο, μπορεί να υπάρχουν πολλές και πολύ ισχυρές γυναίκες στο εμπόριο ή στα ελεύθερα επαγγέλματα, εντούτοις, συνολικά, πρόκειται για μια κοινωνία στην οποία το γυναικείο φύλο και η σεξουαλικότητα βρίσκεται υπό την κατοχή και τη διαχείριση των ανδρών. Ο πατέρας και ο αδελφός αποτελούν τους διαχειριστές της σεξουαλικότητας των γυναικών του σπιτιού. Το εθιμικό και το οικογενειακό δίκαιο τους δίνει αυτή την πλεονεκτική θέση. Ακόμη και οι πιο εκκοσμικευμένοι άνδρες καταφεύγουν σε αυτό. Και μιλάμε για τις πόλεις, για την πρωτεύουσα. Στην ύπαιθρο τα πράγματα είναι διαφορετικά. Είτε γιατί είναι περισσότερο απόλυτα είτε διαφορετικά, επειδή εκεί ισχύει ακόμη το παραδοσιακό δίκαιο. 

Ο έλεγχος της σεξουαλικότητας στρωματοποιεί και συγκροτεί την κοινωνία των ανδρών. Εκείνο που πολλοί δεν αντιλαμβάνονται είναι ότι το ισλαμικό ρεύμα που σαρώνει τη χώρα δεν είναι παραδοσιακό, είναι καινούργιο, συναρθρώνει μερικές όψεις του παραδοσιακού, αλλά απορρίπτει εκείνες που δεν του ταιριάζουν. Όπως, για παράδειγμα, στις δυτικές κοινωνίες οι νεο-ευσεβιστές και οι «αναγεννημένοι χριστιανοί» (born-again Christians) είναι διαφορετικοί από τους παραδοσιακούς χριστιανούς και με περιορισμένη ανεκτικότητα. Αλλά αυτό το ισλαμικό ρεύμα είναι πολύ ισχυρό, ανακεφαλαιώνει τη δυσαρέσκεια από τις αποτυχίες του κοσμικού κράτους και του επαναστατικού εθνικισμού, προσφέρει δικλείδες ασφαλείας απέναντι στα ναρκωτικά και την παραβατικότητα, καθώς και απέναντι στις ανεπιθύμητες κυήσεις και τις μονογονεϊκές οικογένειες που στην Αφρική αποτελούν την πιο τρωτή κοινωνική ομάδα. Αν υιοθετήσουμε γκραμσιανούς όρους ανάλυσης, ο σύγχρονος ισλαμισμός (που δεν πρέπει να ταυτίζεται με την τρομοκρατία) πράγματι ανταποκρίνεται στα προαπαιτούμενα της ηγεμονίας γιατί εμπεριέχει και την πολιτισμική, και την ηθική και την πολιτική πλευρά. 

 

Πού βρίσκεται η Αλγερία σήμερα; 

Σήμερα στην Αλγερία επικρατεί η εξής παράδοξη κατάσταση: Μετά τον εμφύλιο υπήρξε γενική αμνηστία, πράγμα που στην πραγματικότητα αφορούσε και τις δυο πλευρές, δηλαδή και τα εγκλήματα που είχαν διαπραχτεί από τον στρατό. Αμνηστία και λήθη. Ο εμφύλιος είναι άβατο και για τους ιστορικούς και για τους δικαστές. Ο στρατός ελέγχει την εξουσία παρά την ύπαρξη δυο δεκάδων κομμάτων και τη διεξαγωγή εκλογών, με πολύ μικρή συμμετοχή γιατί δεν κρίνονται τα ουσιώδη. Εφημερίδες εκδίδονται αρκετές, και στα γαλλικά και στα αραβικά, διαδηλώσεις γίνονται από τα συνδικάτα, αλλά όλα αυτά μέσα σε ένα πλαίσιο. Όπως επισημαίνει ο Μοχάμεντ Χαρμπί, ιστορικό στέλεχος του FLN και ιστορικός ο ίδιος, «en Algérie c’est un régime qui n’est ni dictatorial ni totalitaire , mais de type autoritaire» (στην Αλγερία το καθεστώς δεν είναι ούτε δικτατορικό ούτε ολοκληρωτικό, αλλά αυταρχικού τύπου). Για τα εκκοσμικευμένα στρώματα και τους liberal left διανοούμενους, είναι παραπάνω από κατανοητό ότι, ακόμη κι αν διαφωνούν και αντιτίθενται στον στρατό, χωρίς αυτόν θα είχαν κυριαρχήσει οι ισλαμιστές. Από την άλλη μεριά όμως, ο στρατός κάνει παραχωρήσεις στους ισλαμιστές για να μειώσει την πίεση και για να προσεταιριστεί ένα μέρος τους. Ημέρα αργίας δεν είναι η Κυριακή αλλά η Παρασκευή, ένα τζαμί, το μεγαλύτερο της Αφρικής χτίζεται στο Αλγέρι, και βέβαια παραχωρήσεις στο οικογενειακό δίκαιο και στην εκπαίδευση. Τα θρησκευτικά είναι υποχρεωτικά. Και βέβαια έλεγχος. Αστυνομική παρουσία παντού, μηχανές ανίχνευσης μετάλλων, τα αυτοκίνητα για να περάσουν τις πύλες ανοίγουν πορτ μπαγκάζ και καπό μηχανής. Οι μεγάλες πύλες σε όλα τα μέρη μαζικής διέλευσης έχουν κλείσει, και η είσοδος/έξοδος γίνεται από παραπόρτια με face control. 

Κάτω όμως από αυτή την ισορροπία στην κόψη του ξυραφιού, υπάρχει ένας σκληρός αγώνας, βήμα προς βήμα, αλλά αγώνας κυρίως ιδεολογικός και πολιτισμικός. Ο ισλαμισμός δεν είναι κάτι το συμπαγές: επομένως ποια τάση θα κερδίσει το ένα τζαμί και θα εκλέξει ιμάμη και ποια τάση θα κερδίσει το άλλο είναι ζήτημα διαμάχης. Η Ένωση Μουσουλμάνων Ουλεμάδων, αλλά και άλλες ισλαμιστικές οργανώσεις, είναι πάρα πολύ δραστήρια για να κερδίσει τους δασκάλους και τους καθηγητές των σχολείων με θερινά πανεπιστήμια, με προσφορά μετεκπαίδευσης, διεκδικώντας τον έλεγχο των παιδαγωγικών σχολών. Θέλουν περισσότερες ώρες διδασκαλίας της αραβικής, διδασκαλία της ισλαμικής οπτικής της ιστορίας, αντικατάσταση των γαλλικών ως δεύτερης γλώσσας από τα αγγλικά, μεγαλύτερη ηθικοποίηση της σχολικής ζωής. Και το Υπουργείο Παιδείας τους προσκαλεί σε διάλογο. Ο αγώνας αυτός έχει ως κατεξοχήν πεδίο το πανεπιστήμιο, για τον έλεγχο των σχολών και των τμημάτων. Μου έλεγαν ότι το τμήμα φιλοσοφίας το πήραν οι ισλαμιστές και οι καθηγητές ευρωπαϊκής φιλοσοφίας μετακόμισαν στο τμήμα κοινωνιολογίας. Ποια τάση επικρατεί στις νομικές σχολές, στα τμήματα ιστορίας, στη φιλολογία; Αυτά είναι ζητήματα ζωτικά που αφορούν τη διαμόρφωση των συνειδήσεων και της κουλτούρας των νέων γενεών, το μέλλον της Αλγερίας και πάρα πολλών άλλων χωρών που βρίσκονται στην ενδιάμεση θέση της Αλγερίας. Οι Αλγερινοί διανοούμενοι έχουν συναίσθηση της ιστορικής βαρύτητας των ζητημάτων αυτών, και ακόμη των οικουμενικών τους διαστάσεων. Γιατί δεν υπάρχει μόνο ο δυτικός οικουμενισμός, αλλά και ο μεταποικιακός οικουμενισμός.

 

NAQD= Κριτική σκέψη

Πήγα στην Αλγερία προσκεκλημένος από το περιοδικό NAQD,  που σημαίνει κριτική σκέψη στα αραβικά. Το περιοδικό αυτό γιόρτασε με μια πυκνή ημερίδα τα 25 χρόνια της έκδοσής του. Είναι γαλλόφωνο, με μερικά κείμενα στα αραβικά, και αποτελεί κάτι παρόμοιο με τον δικό μας Πολίτη της μεταπολίτευσης. Εκδίδεται από μια ομάδα διανοουμένων και με συνεργασίες με διανοούμενους από την αλγερίνικη διασπορά αλλά και από την Αφρική και την Ασία, που στοχάζονται πάνω στις μεταποικιακές συνθήκες, σε αντιπαράθεση αφενός με τον δυτικό οριενταλισμό και αφετέρου με τη δαιμονοποίηση της Δύσης (occidentalism) που μετατρέπει τον αντιδυτικισμό σε καθεστωτική ιδεολογία. Μισό αιώνα μετά την ανεξαρτησία των περισσότερων αποικιακών χωρών, γράφει ο Daho Gjerbal, ιστορικός και ψυχή του περιοδικού, βλέπουμε είτε μια επιστροφή των ξένων κυριαρχιών, είτε αυταρχικά καθεστώτα που προήλθαν μέσα από τα ίδια τα απελευθερωτικά κινήματα. Η αδελφότητα του αγώνα εκφυλίστηκε σε εμφύλιους πολέμους και ένας διάχυτος ιστορικός ρεβιζιονισμός επιστρέφει στη νοσταλγία του status quo ante, η ιδιότητα του πολίτη συγχέεται με την ιδιότητα του πιστού, η ομοιομορφία καταστρέφει τον κοινωνικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, ο νομικός φορμαλισμός και ταυτόχρονα η αναποτελεσματικότητα της δικαιοσύνης υπονομεύουν την εμπιστοσύνη στις σχέσεις κράτους-πολίτη, οι συζητήσεις για την ταυτότητα οδηγούν στην πολιτισμική αναδίπλωση, η θρησκεία παίζει και στο επίπεδο του εθνικισμού, αντικαθιστώντας τον με έναν θρησκευτικό εθνικισμό, και στο δια-εθνικό πεδίο αναδεικνύοντας ιμάμηδες τηλε-περσόνες και τη διδασκαλία τους μέσω του διαδικτύου. Τέλος η κριτική σκέψη, και κυρίως η αριστερή σκέψη, ταυτίζεται με τον δυτικό κόσμο και χάνει κάθε δυνατότητα πρόσβασης στα λαϊκά στρώματα. Η σημερινή συγκυρία όμως θέτει μια ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση: Η διάλυση της Λιβύης και της Συρίας, ξαναθέτει το ζήτημα του πόσο εύθραυστα είναι τα μετααποικιακά έθνη, και με αφετηρία τη διαπίστωση αυτή, πώς συγκροτήθηκαν μέσα από τον αντι-αποικιακό αγώνα, πράγμα που σημαίνει αναψηλάφηση της ιστορίας τους. 

Τίτλος της ημερίδας «Que signifie ‘pensée critique’ dans un monde en plein bouleversement?» (Τι σημαίνει «κριτική σκέψη» σε ένα κόσμο σε πλήρη ανατροπή;»). Ο Μοχάμεντ Χαρμπί, εμβληματική και σεβάσμια άλλωστε προσωπικότητα, έθεσε το ζήτημα της επαναθεμελίωσης του έθνους. Δεν υπήρχε έθνος πριν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, αλλά επειδή ο αγώνας αυτός στρατιωτικοποιήθηκε μέσα από τον πόλεμο, ο στρατός επέβαλε μια ομοιομορφία και μια πλαστή ομοψυχία που δεν αναγνωρίζει τις διαφορές ανάμεσα σε διαφορετικές εθνοτικές ομάδες και στα συστατικά της κοινωνίας. Το έθνος όμως χρειάζεται τόσο την αναγνώριση των διαφορών όσο και μια κοινή γλώσσα που θα τις περιγράψει. Και εδώ βρίσκεται ο ρόλος των ιστορικών, αφενός στο να αποδομήσουν τη γλώσσα του εθνικισμού και αφετέρου να δημιουργήσουν τη γλώσσα του έθνους, μια γλώσσα δηλαδή μέσω της ιστορίας στην οποία θα αλληλο-αναγνωρίζεται το έθνος. Βγάζεις το καπέλο σε παρόμοιες τοποθετήσεις και μάλιστα όταν προέρχονται από προσωπικότητες όπως ο Χαρμπί που συμμετείχε στην επανάσταση, φυλακίστηκε για επτά χρόνια από το καθεστώς του Μπουμεντιέν, εξορίστηκε και κατέφυγε στο Παρίσι όπου έγινε καθηγητής ιστορίας, ομότιμος εδώ και χρόνια πλέον. Ωστόσο, χρειάζεται και ένα περιθώριο επιφύλαξης και αμφιβολίας. Από τη μια η δυτική παγκοσμιοποίηση και από την άλλη η ισλαμική παγκοσμιοποίηση αφήνουν περιθώρια πλέον στους ιστορικούς για να διατυπώσουν μια γλώσσα έθνους; Δεν μπορείς όμως να μη θαυμάσεις την ευψυχία γυναικών όπως οι καθηγήτρια της ιατρικής Fadela Boumendjel-Chitour και της κοινωνιολογίας Fatma Oussedik που έχουν ιδρύσει το δίκτυο δικαιωμάτων των γυναικών Wassila, το οποίο μάχεται για τα δικαιώματα των γυναικών και εναντίον της βίας απέναντι στα παιδιά και στις γυναίκες, με μια ακατάβλητη δραστηριότητα που περιλαμβάνει τόσο έρευνες και μελέτες όσο και ακτιβισμό. Γιατί εδώ ενδεχομένως βρίσκεται ο κόμπος του προβλήματος: αν ο ισλαμισμός σε τελευταία τελευταία ανάλυση βρίσκει ανταπόκριση ως έλεγχος και διαχείριση της σεξουαλικότητας σε κοινωνίες πληθυσμιακής έκρηξης και περιορισμένων πόρων, τότε τα δικαιώματα και η χειραφέτηση των γυναικών, η μόρφωσή τους και η θέση τους στην κοινωνία αποτελούν το πιο κρίσιμο πεδίο στο οποίο μπορεί να κερδηθεί ο πόλεμος.

Η Αλγερία είναι πολύ κοντά μας, αλλά παραμένει ακόμη άγνωστη. Αξίζει να τη γνωρίσουμε και να γνωριστούμε με τους ανθρώπους της, μας δίνει ανοίγματα για να καταλάβουμε όχι μόνο την αποικιοκρατία και τους αντιαποικιακούς αγώνες ως κεντρικής σημασίας ζητήματα στην ιστορία, αλλά και κείμενα με αναλυτική δύναμη για τα σημερινά ζητήματα. Γιατί ο κόσμος δεν είναι μόνο η Ευρώπη και η Αμερική που κοιτάμε. 

 

Υπάρχει «Διεθνές Πασόκ»;

Η επίσκεψη στην Κούβα και στην Αλγερία μου γέννησε ένα ερώτημα. Ποια είναι τα παιδιά των επαναστάσεων αυτών, πιο είναι το προφίλ των ριζοσπαστικών κινημάτων και των διαδόχων τους μετά από τόσα χρόνια εξουσίας; Καθώς παρατηρούσα τις μαύρες λιμουζίνες να σταματούν έξω από τα μεγάλα ξενοδοχεία και τα κυβερνητικά κτίρια, είχα την εντύπωση πως βλέπω εκείνα τα στελέχη του ελληνικού Πασόκ, που κουστουμαρίστηκαν, απέκτησαν κάποια παραπανίσια κιλά, και κυρίως το ύφος της εξουσίας, μιας εξουσίας που δεν την κληρονόμησαν βαριεστημένα και δικαιωματικά, αλλά τη γοήτευσαν και την κατέκτησαν. Ποια γλώσσα μιλούν αυτοί; Συνεχίζουν να μιλούν τα «ριζοσπαστικά» τους, αλλά αυτά δεν αντιστοιχούν πλέον στις πρακτικές και στις πραγματικότητες από όπου προήλθαν, γιατί άλλαξαν και τούτες και εκείνες. Άλλες εποχές, άλλα προτάγματα. Ωστόσο αυτή η γλώσσα δημιουργεί πραγματικότητες, όπως η Newspeak που περιγράφει ο Όργουελ. Μια γλώσσα που ακούγεται σαν ένα ιδίωμα εξουσίας. Δεν είναι προφανώς η πρώτη φορά που συμβαίνει αυτό, στον 19ο αιώνα είναι πλήθος τα παραδείγματα. Η επαναστατική ρητορική των αρχών εκείνου του αιώνα, συγκροτούσε λόγο της εξουσίας στα τέλη του. Κάτι σαν τα ποιήματα του Χοσέ Μαρτί στην Κούβα, ή την αντιιμεριαλιστική γλώσσα του στρατού στην Αλγερία, ή ακόμη και τις τελετουργικές αναφορές στον σοσιαλισμό της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας. Στην περίπτωση του ελληνικού Πασόκ, οι αντίστοιχοι λεκτικοί ακροβατισμοί ονομάστηκαν διγλωσσία και δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο από τον Ανδρέα Παπανδρέου, που είχε μαθητεύσει στα ριζοσπαστικά κινήματα της εποχής του, αλλά και από τις μεταγενέστερες μεταμορφώσεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού. Αυτό όμως δεν ήταν μια ελληνική ιδιομορφία, δεν ήταν μια εξαίρεση από το ήθος της εξουσίας όπως διαμορφώθηκε σχεδόν σε παγκόσμια κλίμακα. Θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για διανοητική-ιδεολογική σκλήρυνση, για καθυστέρηση της συνείδησης σε σχέση με την πραγματικότητα ή για ένα είδος «πεπρωμένου», αν αφαιρέσουμε από το νόημα της λέξης το τελεολογικό στοιχείο; Υπάρχουν αρκετές μελέτες για τα παιδιά της επανάστασης που δεν πήραν την εξουσία, που καταδιώχτηκαν, συμβιβάστηκαν ή απλώς μετάνιωσαν, και βέβαια πλούσια λογοτεχνία. Καιρός όμως να μελετηθούν και αυτά τα παιδιά της επανάστασης που πήραν ή βρίσκονται ακόμη στην εξουσία, καθώς παρουσιάζουν μεταξύ τους καταπληκτικές ομοιότητες που παραπέμπουν στο πνεύμα μιας ολόκληρης εποχής στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. 

 

*Και ένα γαστριμαργικό υστερόγραφο: Αν βρεθείτε στο Αλγέρι, να αποφύγετε τα διεθνή εστιατόρια και τα εστιατόρια των ξενοδοχείων. Αναζητείστε μικρά, οικογενειακά εστιατόρια στο εμπορικό κέντρο. Απαράμιλλες νοστιμιές μιας επινοητικής μεσογειακής κουζίνας. 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Maurice Attia, Το Μαύρο Αλγέρι (μτφρ. Μαρία Μηλολιδάκη, εκδ. Πόλις 2008).

2.  Ο Πάμπλο ή Μιχάλης Ράπτης, ο Θεοδόσης Θωμαδάκης, ο Δημήτρης Λιβιεράτος και πολλοί άλλοι βλ. Δημήτρη Λιβιεράτου, Το αόρατο εργοστάσιο της Επανάστασης (1959-1962). Οι διεθνιστές της Δυτικής Επιμελητείας στην Αλγερία, Μαύρη Λίστα 2001.

 

(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, 13 Μαρτίου 2017)

Detail of a photograph by Poudou99Vue d'Alger depuis la cité Diar El Mahçoul, wikipedia

ΧΡΟΝΟΣ #47, 13 Μαρτίου 2017


Ο Αντώνης Λιάκος γεννήθηκε το 1947 στην Αθήνα. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στα 1969-73 φυλακίστηκε από τη δικτατορία. Πτυχιούχος στα 1977, συνέχισε με υποτροφία του Ι.Κ.Υ. και του Συμβουλίου της Ευρώπης μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιταλία, διδακτορική διατριβή στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία στο Α.Π.Θ. (1984). Δίδαξε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. (1981-1990). Επισκέπτης ερευνητής/καθηγητής στα Πανεπιστήμια Μπέρμιγχαμ, European University Institute (Φλωρεντία), Πρίνστον, Νέας Υόρκης, Σύντνεϋ, École normale supérieure (Παρίσι), Πανεπιστήμιο του Πεκίνου. Συνέβαλε στην ίδρυση του Ι.Α.Κ.Α. στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και συμμετείχε στο πρόγραμμα European Doctorate in the Social History of Europe. Από το 1990 καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει διατελέσει μέλος της Εφορείας των Γ.Α.Κ., της Επιτροπής Ιστορίας της Εθνικής Τράπεζας, των Α.Σ.Κ.Ι., του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι managing editor του περιοδικού Historein/Ιστορείν, πρόεδρος της International Commission for History and Theory of Historiography, διηύθυνε εκδοτικές σειρές Ιστορίας στις εκδόσεις Γνώση, Θεμέλιο και Νεφέλη. Την περασμένη δεκαετία υπήρξε μέλος των ερευνητικών ομάδων NHIST (Writing of National Histories in Nineteenth and Twentieth Century Europe) και CLIOHRES.net (Creating Links and Innovative Overviews for a New History Research Agenda for the Citizens of a Growing Europe). Το ερευνητικό και συγγραφικό έργο αφορά τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία και την ιστορία και θεωρία της ιστορίας. Έχει εκδώσει επτά μονογραφίες (από τις οποίες μία μεταφράστηκε στα ιταλικά και μία στα τουρκικά) και έχει δημοσιεύσει πενήντα μελέτες περίπου σε ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά επιστημονικά περιοδικά και ειδικούς τόμους. Αρθρογραφεί συχνά στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο. Το 2012 έλαβε το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου για το βιβλίο του Αποκάλυψη, ουτοπία, ιστορία (Πόλις, 2011). 

Ηλεκτρονική διεύθυνση: aliakos@otenet.gr

Ιστοσελίδες:
www.antonisliakos.gr
http://uoa.academia.edu/AntonisLiakos
http://www.culturahistorica.es/liakos.english.html

Το μνημείο των Μαρτύρων της Επανάστασης

Βρέθηκα στο Αλγέρι αμέσως μετά το ταξίδι στην Κούβα. Συντυχία μεν, αλλά, αν σκεφτείς ότι και οι δυο χώρες αντιπροσωπεύουν τις μεγάλες επαναστάσεις που έγιναν την ίδια εποχή, στα τέλη της δεκαετίας του ’50, επαναστάσεις που ίδρυσαν καθεστώτα, τα οποία, παρ’ όλες τις μεγάλες αλλαγές, ισχύουν ακόμη, προσφέρεται για ευρύτερες σκέψεις. Και οι δυο χώρες, στη δεκαετία του ’90, όταν εμείς εδώ περνούσαμε μια εποχή καταναλωτικής ευφορίας, πέρασαν κρίσεις-τομές που σημάδεψαν την ιστορική τους διαδρομή.

Αν σήμερα οι κολασμένοι του κόσμου θαλασσοπνίγονται ταξιδεύοντας από τις νότιες ακτές της Μεσογείου στις βόρειες, στον 19ο αιώνα η φορά ήταν αντίστροφη. Οι φτωχοί του Βορρά, αγρότες, τεχνίτες, μικρέμποροι, ορύκτες, ανεπάγγελτοι, ταξίδευαν στον Νότο, στην Μπαρμπαριά.

Η χώρα είναι η πιο ανεπτυγμένη της αφρικανικής ηπείρου και με έκδηλη κατασκευαστική δραστηριότητα. Πολλά μπλοκ πολυώροφων κατοικιών, με χιλιάδες διαμερίσματα, κατασκευάζονται γύρω από το Αλγέρι, μεγάλα έργα, μετρό, δρόμοι, εμπορικά κέντρα. Η Αλγερία έχει πετρέλαιο. Και παρά την πτώση των τιμών, αποτελεί πηγή πλούτου γιατί είναι εθνικοποιημένο. Στη Νιγηρία, η εξόρυξη πετρελαίου διέλυσε το κράτος μέσα από τις παραχωρήσεις σε εταιρείες εξόρυξης. Στην Αλγερία μιλάνε για «εθνικό καπιταλισμό». Οι πηγές ενέργειας και η γη ανήκουν στο κράτος, τα ελέγχει ο στρατός. Τα υπόλοιπα μπορούν να είναι στις αγορές.

Η Αλγερία είναι πολύ κοντά μας, αλλά παραμένει ακόμη άγνωστη. Αξίζει να τη γνωρίσουμε και να γνωριστούμε με τους ανθρώπους της, μας δίνει ανοίγματα για να καταλάβουμε όχι μόνο την αποικιοκρατία και τους αντιαποικιακούς αγώνες ως κεντρικής σημασίας ζητήματα στην ιστορία, αλλά και κείμενα με αναλυτική δύναμη για τα σημερινά ζητήματα. Γιατί ο κόσμος δεν είναι μόνο η Ευρώπη και η Αμερική που κοιτάμε.