O Ερντογάν και οι μάγισσες

Φωτεινή Τσιμπιρίδου

Νόμος, κώδικες, φετβάδες και βιασμοί κοριτσιών εντός και εκτός γάμου στην Τουρκία

Με τη συμβολή της Νεσέ Οζγκέν(1)

Ο νόμος (2)

Υπό την πίεση των τοπικών κινημάτων και της διεθνούς κοινής γνώμης, το νομοσχέδιο που παρείχε προστασία και ασυλία στους βιαστές ανήλικων κοριτσιών δεν πέρασε προς το παρόν στη γείτονα χώρα.(3) Όμως σύντομα μια τέτοια ρύθμιση, η οποία μεταξύ άλλων ανοίγει τον δρόμο για πολλαπλασιαστικές πράξεις των βιαστών εφ’ όρου ζωής προς τα θύματά τους, θα ξανάρθει στη βουλή και εφόσον οι εκλέκτορες αρκούν θα περάσει. Το ζήτημα αξίζει προσοχής επειδή αναδεικνύει τη βασική σύγκρουση της αυταρχικής νεοϊσλαμικής διακυβέρνησης Ερντογάν με όσους διαφωνούν και αντιστέκονται στο όραμα και στην πολιτική του, στην πρώτη γραμμή των οποίων βρίσκονται οι φεμινίστριες.(4) 

Η παραφθορά της υποδειγματικής μελέτης της Σύλβια Φεντερίτσι, Ο Καλιμπάν και η μάγισσα που γεννά τον δικό μας τίτλο, Ο Ερντογάν και οι μάγισσες, δεν είναι ούτε τυχαία, ούτε τεχνική.(5) Οι φεμινίστριες στην Τουρκία παρομοιάζονται στερεότυπα με μάγισσες, λαλίστατες πολύξερες, συνήθως αμφίθυμες ηλικιωμένες γυναίκες, που ξέρουν πώς να χρησιμοποιούν τη δύναμή τους για καλές ή/και καταστροφικές πράξεις.(6) Ο Ερντογάν, ως νέος σουλτάνος ενός νεοϊσλαμιστικού οράματος που συμπράττει μεθοδικά με τον νεοφιλελευθερισμό,(7) έρχεται να ασκήσει συνολικές περιφράξεις στις ελευθερίες των πολιτών και ξεκινά με απροκάλυπτες επιθέσεις σε βάρος των γυναικών. Το νομοσχέδιο, που προς το παρόν δεν πέρασε, αποτελεί την κατάληξη μιας σειράς πολιτικών, ρητορικής και προτροπής στη βία εναντίον των γυναικών, οι οποίες έχουν ξεκινήσει σχεδόν παράλληλα με την άνοδο στην εξουσία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΚΔΑ). Με εξαίρεση την αλλαγή του Οικογενειακού Κώδικα το 2004 και την επιτυχία της αλλαγής του νόμου για την ελεύθερη χρήση της μαντίλας στα Πανεπιστήμια (2011) και στο Δημόσιο τομέα στη συνέχεια, ό,τι έχει περάσει ή προταθεί σχετικά με τις γυναίκες από το 2003 και μετά αποτελεί συντηρητική στροφή σε βάρος των δικαιωμάτων και της αυτοδιάθεσής τους. Η πρόθεση των νόμων που ψηφίζονται και των εφαρμοστικών πλαισίων που ακολουθούν ή δεν ακολουθούν είναι να εγκλωβίσει/περιφράξει συστηματικά τις γυναίκες στο σπίτι, εντός γάμου και εντός οικογένειας, με όρους αναπαραγωγής και πατριαρχίας.(8) Αυτό δύναται να επιτευχθεί είτε μειώνοντας την ηλικία ενηλικίωσης των κοριτσιών από τα 18 στα 15,(9) είτε κρατώντας τες στο σπίτι και στην οικογένεια, προδιαγράφοντάς τες για το ρόλο της μητρότητας, ωθώντας τες στην κατηγορία των επισφαλώς εργαζόμενων με χαμηλούς μισθούς ή φασόν απασχόληση στο σπίτι.(10)

 

Βιοπολιτικές τεχνολογίες νεοϊσλαμικής και νεοφιλελεύθερης αυταρχικής διακυβέρνησης: εν αρχή είναι οι γυναίκες!

Βασική μας υπόθεση για την παρούσα ανάλυση αποτελεί η φουκωϊκής έμπνευσης παραδοχή ότι τα φύλα, τα υποκείμενα και οι πολίτες κατασκευάζονται επιτελεστικά και μετασχηματίζονται μαζί με τους νόμους και τους κυρίαρχους λόγους οι οποίοι επιβάλλονται με βία, εξαναγκασμό, καταστολή, συμμόρφωση, συναίνεση, αντίσταση, ανυπακοή. Η ανάγκη ωστόσο των κυβερνώντων να επιστρέφουν συχνά με προτροπή στη βία κατά των γυναικών, είτε επιβάλλοντας οπισθοδρομικές ρυθμίσεις είτε εθελοτυφλώντας μπροστά στα εγκλήματα των βιαστών και στη διά βίου καταδίκη των θυμάτων, μας αναγκάζει να σκεφτούμε το ζήτημα συνολικά. Πέραν των γυναικείων ή έμφυλων δικαιωμάτων, το θέμα θα πρέπει να εξεταστεί με όρους που φέρνουν στη συζήτηση τη σημασία των ευάλωτων σωμάτων, όπως και τη σημασία της ρητορικής και των συναισθημάτων στη συγκρότηση των λόγων και των τεχνολογιών κάθε μορφής εξουσιαστικής διακυβέρνησης. Η τελευταία που είτε μιλά απροκάλυπτα είτε σιωπά για τους βιασμούς, τις διακρίσεις και τους θανάτους, παγιώνει, αναπαράγει ή/και μετασχηματίζει τις διαφορές ανισότητας μεταξύ των δύο φύλων. Όμως, στο όνομα της θηλυκής διαφοράς διευρύνονται και οι διαδικασίες μειονοτικοποίησης σε συνθήκες ευαλωτότητας και μειονοτικής κατάστασης, εκεί όπου τα σώματα μειονοτήτων ή όσων διαφωνούν ή παρεκκλίνουν δεν έχουν σημασία (βλ. γκέι, τρανσέξουαλ, ρομά και κάθε μορφή μειονοτικής ετερότητας).(12)

Τα νεοφιλελεύθερα προγράμματα επισφαλούς εργασίας, κρίσεων και πολέμων περιλαμβάνουν καταστολή των εξεγέρσεων με βιασμούς γυναικών και κάθε κατηγορίας μειονεκτούντων (λόγω ηλικίας, σεξουαλικού προσανατολισμού, μειονοτικής συνθήκης, κοινωνικής κατάστασης κ.λπ.)(13) Οι πολιτικές ισχύος στην εποχή της νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης νομιμοποιούνται εφόσον κινητοποιούν τη βία, καταρχήν σε βάρος των γυναικών. Με τον τρόπο αυτό ξεκινά η περίφραξη στα γυναικεία σώματα ενώ κάθε είδους θηλυκοποιημένη κατηγορία ετερότητας στη συνέχεια υφίσταται ρητορικές πατριαρχίας και επιτελεστικές πρακτικές μάτσο ανδρισμού. Όπως μας λέει η Φεντερίτσι, πρόκειται για την αναπαραγωγή του μοντέρνου τρόπου περίφραξης των γυναικών μέσα σε είδη πολιτειότητας με όρους κρατικής πατριαρχίας, τόσο στην «πολιτισμένη Δύση» όσο και στους «Άλλους». 

Έτσι προκύπτει και το παράδειγμα του μουσουλμανικού κόσμου, όπου θρησκεία και εκκοσμίκευση χρησιμοποιήθηκαν εργαλειακά ως «κουλτούρες» εκπολιτισμού, ενώ σε κάθε περίπτωση χρησιμοποιήθηκαν ρητορικές και τεχνολογίες διακυβέρνησης που αντικειμενοποιούσαν τα γυναικεία σώματα. Αποικιακά προγράμματα, ιεραποστολές και εκσυγχρονιστικές εθνικιστικές πολιτικές, όπως και μετα-αποικιακές πρακτικές στο ευρωπαϊκό περιβάλλον έκαναν παντιέρα τη ρητορική της μαντίλας.(14) Πρόκειται για ένα είδος περίφραξης ή/και χειραφέτησης των γυναικών που πέρασε μέσα από ψήφιση νόμων, διαμαρτυρίες ή αγνόηση του πλαισίου της βίας και του εξαναγκασμού που αναπαράγεται σε βάρος των γυναικών στο όνομα της διαφοράς τους.(15)

Η Τουρκία κουβαλάει τη δική της εμπειρία πάνω στο ζήτημα. Στη συγκυρία της παγκοσμιοποίησης θα πρέπει να δούμε τον τρόπο με τον οποίο η «θρησκεία», η «δημοκρατία» και η «κουλτούρα» χρησιμοποιούνται από τον Ερντογάν αλακάρτ, όπως με παρόμοιο τρόπο λειτούργησαν νεωτερικά αφηγήματα και πολιτικές αυταρχικής διακυβέρνησης σε/από όλον τον μουσουλμανικό κόσμο.(16)

 

Η εργαλειακή χρήση της θρησκείας, της κουλτούρας και της δημοκρατίας

Ο Ερντογάν, στην προσπάθειά του να περιφράζει γυναίκες και διαφωνούντες, χρησιμοποιεί εργαλειακά τη θρησκεία. Μέσα από συνεχείς εξορθολογισμούς της ισλαμικής παράδοσης με τεχνικές ορθοπραξίας,(17) οι οποίες αντικειμενοποιούν πρώτα από όλα τις γυναίκες, στοχεύει στην παραγωγή μιας νεοϊσλαμιστικής ηθικής που συμβάλει στον μετασχηματισμό της εμπειρίας πολιτειότητας από κεμαλικό/κοσμικό σε πιστό/πολίτη. Ο τρόπος που επέλεξε ο Ερντογάν δεν διαφέρει από παρόμοια προηγούμενα εγχειρήματα, άλλοτε ήπια και άλλοτε πολύ αυστηρά (βλ. Ουαχαμπισμός, Αδελφοί Μουσουλμάνοι, Ιρανική Επανάσταση, ΙΣΙΣ κ.λπ.). Με όρους πολιτικής ισχύος και τεχνολογίες αυταρχικής διακυβέρνησης που στηρίζονται στις πρακτικές της γραφειοκρατίας (βλ. νόμους του κράτους, φετβάδες ουλεμάδων ή μουλάδων, κοινωνικό έλεγχο από Αδελφούς ή θρησκευτική αστυνομία, φρουρούς της επανάστασης, δημόσιες τιμωρίες, διαπόμπευση, εκτελέσεις κ.λπ.) επιτελείται ο μετασχηματισμός της πολιτειότητας. 

Η συνάντηση του δυτικότροπου εξορθολογισμού με την εσωτερίκευση νέων και παλαιών οριενταλιστικών παραδοχών αντικειμενοποίησης του μουσουλμάνου Άλλου παράγει έναν νέο τρόπο υποκειμενικοποίησης και πολιτιειότητας που συνεπάγεται προσωπική επιμέλεια εαυτού υπό το ηγεμονικό πρίσμα μιας ορθοπραξίας προτεσταντικής έμπνευσης (βλ. προσευχή, σεμνότητα, εργασία και κατανάλωση). Παράλληλα, η οριενταλιστική διάκριση του μουσουλμάνου ως Άλλου μέσα σε μετα-αποικιακά ή νεοαποικιακά συμφραζόμενα οδηγεί συχνά σε πολιτισμική αναδίπλωση μέσα στην παραδοχή ότι «το Ισλάμ είναι η λύση».

Η συνάντηση του νεοϊσλαμιστή Ερντογάν με τις νεοφιλελεύθερες συνταγές από το 2003 και μετά παράγει μια όλο πιο στενά αυταρχική διακυβέρνηση, η οποία συστηματικά χρησιμοποιεί εργαλειακά και βιοπολιτικά τις γυναίκες και τις μειονότητες. Μετά την εξέγερση των διαφωνούντων στην πολιτική του στο Γκεζί, τον Μάιο του 2013, αλλά κυρίως μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016, υπό το είδος των πολιτικών ισχύος «έκτακτης ανάγκης», επιτίθεται σε όλους αυτούς τους «πλιατσικολόγους» του Γκεζί που τολμούν να αμφισβητήσουν το μοντέλο ισλαμοαυταρχικής διακυβέρνησης που επιβάλλει, ερχόμενος καταρχήν σε ρήξη με τον εμπνευστή συνοδοιπόρο του, συντηρητικό ιμάμη Φετουλάχ Γκιουλέν. Στη συγκυρία της Αραβικής άνοιξης –και ενώ ήταν το κίνημα Χισμέτ του ΦΓ που επιτελούσε για χρόνια κοινωνικό έργο, κατ’ αναλογία των Αδελφών Μουσουλμάνων εντός και εκτός Τουρκίας, προκειμένου να μετασχηματιστεί η τουρκική πολιτειότητα– ο Ερντογάν έρχεται σε ρήξη με τον πνευματικό του δάσκαλο. Το νεοϊσλαμιστικό μόρφωμα Ερντογάν έκτοτε τείνει να συμπράξει με τα πιο ακροδεξιά και φασιστικά στοιχεία της πολιτικής κουλτούρας στην Τουρκία,(18) εξαπολύοντας κυνήγι μαγισσών εναντίον Γκιουλενιστών επισήμως, αλλά κυρίως εναντίον εξεγερθέντων πλιατσικολόγων στο Γκεζί, όπως οι μορφωμένοι, οι Κούρδοι, οι φεμινίστριες και όσοι συμπράττουν με τους αγώνες για την ελευθερία και την ισότητα (βλ. οπαδοί Μπεσίκτας, αγωνιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συγγραφείς, ακαδημαϊκοί, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες και πολλοί άλλοι). 

 

Η προτροπή στη βία εναντίον των γυναικών, οι σιωπές, οι νόμοι και οι απουσίες εφαρμοστικών πλαισίων με όρους γραφειοκρατίας

Η συζήτηση που έχει για τα καλά ανοίξει στην Τουρκία σχετίζεται με την πρόθεση του κυβερνώντος κόμματος να αποκαταστήσει τη νομιμοποίηση μερικών χιλιάδων γάμων με ανήλικα κορίτσια, των οποίων οι βιαστές για την ώρα βρίσκονται στη φυλακή για την πράξη τους.(19) Σε αυτή την κατεύθυνση, όλες οι αλλαγές που έχουν ήδη περάσει σχετίζονται με την ενεργή ανάμειξη του Διευθυντηρίου Θρησκευτικών Υποθέσεων σε θέματα οικογένειας και διαζυγίου, ή την εργαλειακή διαχείριση του προβλήματος της ενδοοικογενιακής βίας από Επιτροπεία, αντί της αστυνομίας και των δικαστηρίων.(20)

Το 2009 οι φεμινιστικές οργανώσεις ανακοίνωναν ότι οι γυναικοκτονίες στα 7 χρόνια διακυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης αυξήθηκαν σκανδαλωδώς κατά 1400%. Το γεγονός ότι κάθε μέρα διαπράττεται μία δολοφονία σε βάρος των γυναικών ξεσήκωσε πολλές αντιδράσεις και οδήγησε στην ψήφιση ενός νόμου εναντίον της βίας το 2012, ο οποίος όμως προστατεύει μόνο τις γυναίκες εντός γάμου, τη στιγμή που δεν αφορά ανύπαντρες γυναίκες και τους ενδεχόμενους βιαστές τους. Τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήγαγε το Υπουργείο Οικογένειας και Κοινωνικής Πρόνοιας 4 χρόνια αργότερα, δεν δόθηκαν στη δημοσιότητα, αλλά διέρρευσαν στον Τύπο. Σύμφωνα με αυτά, οι γυναίκες βιώνουν φυσική, σεξουαλική, ψυχολογική και οικονομική βία σε ποσοστό αναλλοίωτο για τα τελευταία 6 χρόνια, που ανέρχεται στο 40%. Το 9% αυτών δεν ζητά επίσημη βοήθεια. Οι πιο βαριές περιπτώσεις αφορούν διαζευγμένες γυναίκες ή γυναίκες που έφυγαν από το πατρικό σπίτι. Αλλά και η γυναικοκτονία έχει μεγάλο ποσοστό σε αυτή την κατηγορία γυναικών, γεγονός που σημαίνει ότι οι γυναίκες δέχονται ακραία βία όταν επιθυμούν να ανεξαρτοποιηθούν. Η θρησκευτική συντηρητική ρητορική, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες θα έπρεπε να μένουν στον αναπαραγωγικό τους ρόλο, φαίνεται να ευθύνεται για την διαιώνιση της βίας σε αυτές τις γυναίκες. Οι άνδρες τις «τιμωρούν» όταν προσπαθούν να ξεφύγουν από το πατριαρχικό πλαίσιο της οικογένειας, αλλά και η κρατική πατριαρχία φαίνεται να τις εγκαταλείπει στη μοίρα τους.(21) Όχι μόνο δεν υφίσταται ο ικανός αριθμός των καταφυγίων που χρειάζονται οι κακοποιημένες γυναίκες (90 αντί 3000 σε όλη τη χώρα), αλλά οι τελευταίες ρυθμίσεις αναθέτουν σε ειδικούς επιτρόπους τα θέματα βίας εναντίον γυναικών, γεγονός που αποτρέπει τα θύματα από τις άμεσες καταγγελίες στον τόπο διαμονής τους.(22) 

Όλες αυτές οι γραφειοκρατικές πρακτικές σχετίζονται με τη συνολικότερη αντιμετώπιση της βίας και του βιασμού σε βάρος γυναικών, η οποία ξεκινά από τη μισογυνική ρητορική του Ερντογάν και των μελών του κόμματός του: 

«Κάποιοι μιλούν για έλεγχο γεννήσεων και οικογενειακό προγραμματισμό. Όπως είπε ο Θεός δια του μεγάλου Προφήτη του, έτσι θα πορευθούμε. Και από σεβασμό σε αυτόν, το πρώτο καθήκον ανήκει στις μητέρες…» 

Ο Ερντογάν κατηγορεί τις φεμινίστριες ότι πηγαίνουν κόντρα στο Ισλάμ με το να αγνοούν την προτεραιότητα του Ισλάμ στη μητρότητα, γεγονός που κατά τα λεγόμενά του «είναι ενάντια στη φύση, όπως και το να θέτεις άνδρες και γυναίκες στο ίδιο επίπεδο». Όλα αυτά, στο πλαίσιο μιας αποτυχημένης προσπάθειας απαγόρευσης διά νόμου των εκτρώσεων, το 2012.(23)

Παράλληλα, δεν πιστεύει στην ισότητα των γυναικών αλλά στην συμπληρωματικότητα των ρόλων, όπως συχνά οι συντηρητικές αναγνώσεις ερμηνεύουν το Κοράνι, και στην αξιοποίηση των ευκαιριών αφού ολοκληρώσουν το ρόλο τους ως μητέρες… Ρόλος που παρόλ’ αυτά δεν τις νομιμοποιεί να κυκλοφορούν στο δημόσιο χώρο εγκυμονούσες (είναι ντροπή, λένε τα στελέχη του!) αλλά πρέπει και να αποφεύγουν να γελούν δημοσίως, μόνο και μόνο επειδή είναι γυναίκες!(24)

Κάθε γυναίκα θα πρέπει να γεννά τουλάχιστον 3 με 5 παιδιά, ρητορική που προωθείται μέσα από προγράμματα βοηθητικής ενίσχυσης των γυναικών που γεννούν, με πρόφαση την «προστασία της οικογένειας και την διασφάλιση της δυναμικής του πληθυσμού», χωρίς φυσικά να γίνεται καμία αναφορά στο ρόλο και τη φροντίδα των πατεράδων εντός νοικοκυριού. Αυτή η καμπάνια του ΚΔΑ φαίνεται να επέφερε αύξηση του τουρκικού πληθυσμού σχεδόν κατά 10 εκατομμύρια (από 68.000.000 το 2000 σε 78.700.000 το 2014), αποδεικνύοντας ότι οι γυναίκες έσπευσαν να ανατρέψουν την ατέλειά τους και να αποδείξουν έτσι την ανθρωπινότητα τους.(25)

 

Οι «πλιατσικολόγοι» εναντίον του Σουλτάνου: φεμινίστριες, νέοι, μειονότητες, μποέμ, καλλιτέχνες και διανοούμενοι

Τα λίγα καλά χρόνια της δημόσιας και ανοιχτής συζήτησης σε βάρος των διακρίσεων εναντίον γυναικών, Κούρδων και άλλων μειονοτήτων έφεραν στο προσκήνιο τις τοπικές στρεβλώσεις εφαρμογής προγραμμάτων ισότητας υπό την πίεση της έναρξης της συζήτησης για τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας στην ΕΕ. Τα νέα γυναικεία φεμινιστικά κινήματα –ως κυρίαρχα κινήματα ταυτοτήτων, εθνότητας, ετεροκανονικότητας– ανέλαβαν δράση στη δεκαετία του 1990. Η προώθηση των πολιτικών ταυτότητας, σε συνδυασμό με τον αφανισμό των παραδοσιακών αντιστάσεων από το 1960 και μετά, και κυρίως με τη χούντα του Εβρέν (1980), κατέστησαν τις φεμινίστριες πυλώνα της κινηματικής δράσης.(26) Οι κινητοποιήσεις των φεμινιστριών δεν έκαναν ορατά μόνο τα προβλήματα βίας και βιασμών στο εσωτερικό της οικογένειας και στο δημόσιο χώρο, αλλά έφεραν στην επιφάνεια τις διακρίσεις σε βάρος κάθε σεξουαλικής, εθνοτικής, θρησκευτικής ή κοινωνικής κατηγορίας πληθυσμού. Νέα ήδη φεμινιστικής παρέμβασης ανέλαβαν δράση, κινητοποιώντας ακτιβιστές για ποικίλες διακρίσεις ταυτότητας και ορατότητας στη δημόσια σφαίρα, μεταξύ των οποίων και η υπεράσπιση του δικαιώματος των γυναικών να φορούν τη μαντίλα στο δημόσιο χώρο, να σπουδάζουν και να εργάζονται. Οι κοινές πλατφόρμες δράσης με τις ακτιβίστριες του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης δημιούργησαν τη συνθήκη ευφορίας για ανοχή στη διαφορά, που έφεραν τόσο την αλλαγή του οικογενειακού δικαίου το 2004 όσο και την αλλαγή στάσης στο κουρδικό με όρους ανοχής και ανοικτότητας. Όμως η φωτιά που έκαιγε για χρόνια δεν πρόλαβε να σβήσει και οι διακρίσεις σε βάρος γυναικών εντός της οικογένειας –με τις ευλογίες ή την ανοχή του κράτους(27)– επανήλθαν στο προσκήνιο μόλις ο Ερντογάν άρχισε να ενδυναμώνεται (βλ. εξόντωση του παλαιού βαθέως κεμαλιστικού κράτους, από το 2007 και μετά). 

Ο έλεγχος και ο παραλογισμός της βίας εναντίον μειονοτήτων ή ακτιβιστών (βλ. δολοφονία του τουρκοαρμένιου δημοσιογράφου Hrant Dink τον Ιανουάριο του 2007, το κυνήγι μαγισσών σε διανοούμενους και καλλιτέχνες που κατηγορήθηκαν ότι προσβάλλουν την τουρκικότητα με την ανοικτότητά τους στις μειονότητες, (βλ. Παμούκ. Σεφάκ, Σελέκ κ.ά.) οδηγεί στην έξοδο στο Γκεζί το Μάιο του 2013, όπου οι φεμινίστριες αναλαμβάνουν το πρώτο ρόλο. Η κυβέρνηση καταστέλει με βία τους εξεγερθέντες –που ο Ερντογάν ονομάζει υποτιμητικά «πλιατσικολόγους»– και ξεκινά ένα κυνήγι μαγισσών σε βάρος τους. 

Η λεπτομερής και διεισδυτική κριτική των φεμινιστικών ομάδων στη ρητορική και τις πολιτικές του κυβερνώντος κόμματος, αναδεικνύει το εύρος του προβλήματος που, όπως αποδεικνύεται στην πράξη, δεν αφορά πια μόνο τις γυναίκες, αλλά όλους όσους εν δυνάμει διαφέρουν και αποτελούν κατηγορίες ευαλωτότητας μπροστά στους αυταρχικούς φετβάδες του Σουλτάνου. Με πρόσχημα την κατάσταση έκτακτης ανάγκης μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016, οι διώξεις κλιμακώνονται πια ανεξέλεγκτα. 

Σύμφωνα με τη φεμινίστρια Selin Cagatay, η όλη καμπάνια σε βάρος των γυναικών από πλευράς του ΚΔΑ σχετίζεται με την προώθηση της ευέλικτης εργασίας των γυναικών και την καθιέρωση των ρόλων τους ως μητέρων, προκειμένου να παραμείνει μεγάλο μέρος της εργασίας τους χωρίς πληρωμή, το μέρος που σχετίζεται με την αναπαραγωγή και τη φροντίδα.(28) Σύμφωνα με τη Nil Mutuler, συνομιλήτρια στα χρόνια της επιτόπιας έρευνάς μου στη φεμινιστική οργάνωση Amargi,(29) ο προσδιορισμός των γυναικών με όρους κατηγορούμενου είναι ο καλύτερος τρόπος για να παρέχεις απλοϊκές εξηγήσεις των αξιών και της ιδεολογίας σου πάνω στην κοινωνία. Αυτή η ρητορική του κόμματος του Ερντογάν, από το 2007 και μετά, αποτέλεσε την βασική τακτική των στελεχών του. Μπορεί να έμοιαζαν ως άνθρωποι των σπηλαίων, αλλά η στρατηγική τους ήταν απόλυτα στοχευμένη και αποτελεσματική ώστε να περάσει ως «φυσική» η αλλαγή του ονόματος το 2011, από Υπουργείο Γυναικείων Υποθέσεων σε Υπουργείο Οικογενειακής και Κοινωνικής Πολιτικής. Ο βομβαρδισμός με τέτοιες ακραίες απλουστευτικές παραδοχές προετοίμασε το έδαφος για να αλλάξει η νοοτροπία των ανθρώπων. Το ίδιο συμβαίνει και με τη σύνδεση των μισογυνικών αντιλήψεων του πολιτικού και ριζοσπαστικού Ισλάμ, που θέλει τη γυναίκα να προκαλεί/προσκαλεί τους βιαστές εφόσον δεν ζει περιφραγμένα, γεγονός που οδήγησε σε πολλαπλασιασμό των βιασμών και των επιθέσεων σε βάρος των γυναικών που δεν υπακούν ή υποτάσσονται, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο πολιτικός επιστήμονας Aydιn Cıngı.(30) 

Τέλος, συνολικότεροι απολογισμοί για τον τρόπο διακυβέρνησης στα χρόνια του Ερντογάν δείχνουν μια γενική οπισθοχώρηση των δικαιωμάτων των γυναικών από το ατομικό επίπεδο στο επίπεδο της οικογένειας, ενώ η ισλαμοποίηση των ηθών στο δημόσιο χώρο αντί να οδηγήσει στον πλουραλισμό της ανοχής άρχισε να επιβάλλει αόρατα και ορατά όρια ελέγχου επί των γυναικείων σωμάτων. Πλέον όλο και περισσότερο οι φοιτήτριες επιζητούν πιο σεμνές εμφανίσεις, γιατί συχνά είναι ευάλωτες στη νεοσυντηρητική κριτική των ανδρών που σχολιάζουν, παρατηρούν ή υποδεικνύουν ως ανεπίτρεπτο καθετί που δεν υπόκειται στην κυρίαρχη νεοϊσλαμιστική ηθική του Προέδρου.(31)

Στο Γκεζί, το 2013, βρέθηκαν όλοι αυτοί που νιώθουν να πνίγονται και να αγανακτούν.(32) Οι φεμινίστριες λειτούργησαν συμφιλιωτικά μεταξύ διαφορετικών μορφών κινηματικής δράσης, δημιουργώντας τις απαραίτητες διαθεματικές γέφυρες μεταξύ Κούρδων, κεμαλιστών, τρανσέξουαλ, αντικαπιταλιστών μουσουλμάνων, οπαδών ποδοσφαιρικών ομάδων, καλλιτεχνών και διανοούμενων μποέμ, όπως και νέων χωρίς μέλλον μπροστά στη λαίλαπα της επισφαλούς απασχόλησης. Έδειξαν πολλές φορές το δρόμο της συμφιλίωσης για τη χρήση ενός λόγου χωρίς σεξισμούς και προσβλητικές διακρίσεις και με ανοχή στη διαφορετικότητα. Δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη συνέχεια της κινηματικής δράσης στα πάρκα, τις πλατείες και τις πλατφόρμες που με τόσο μένος το Ερντογάν πολέμησε και συνεχίζει να φανατίζει τους οπαδούς του εναντίον τους. Το καλοκαίρι του 2016, μετά το πραξικόπημα, οι φιλοερντογανικοί μοεζίνηδες καλούσαν από τους μιναρέδες τους πιστούς να έρθουν στα τζαμιά για να μάθουν «πώς θα γλιτώσουν από τη μάστιγα των διανοούμενων»!

Όπως δείχνουν τα πράγματα, το κυνήγι μαγισσών στην Τουρκία γενικεύεται και αφορά πια όλους τους ευάλωτους «πλιατσικολόγους»: φεμινίστριες, διανοούμενους, ακαδημαϊκούς, δημοσιογράφους, Κούρδους, καλλιτέχνες. Η αυταρχική νεοϊσλαμιστική κυβέρνηση που συμπράττει με το νεοφιλελευθερισμό –τελευταία και με τους φασίστες Γκρίζους Λύκους ανοιχτά πια– έχει απέναντί της μια κινηματική δράση η οποία δεν μπορεί παρά να κινηθεί διαθεματικά. Αυτό σημαίνει ότι στο κέντρο της, και όχι πλέον στην περιφέρεια, βρίσκεται το ζήτημα των γυναικείων περιφράξεων μέσω της αναπαραγωγής και η αναπαραγωγή της γυναικείας ευαλωτότητας ως τρόπος διακυβέρνησης που επενδύει στη βία και στους διά βίου βιασμούς. 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η Νεσέ Οζγκέν είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γαλατά. Φιλοξενείται ως Επισκέπτρια Καθηγήτρια για το 2016-2017 στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.

2. 

3. http://www.wsj.com/video/turkey-sends-child-sex-law-back-for-review/38003C22-8D7D-4D51-8D94-84880B53D794.html

4. http://www.bbc.com/news/world-europe-38061785?ns_mchannel=social&ns_campaign=bbc_breaking&ns_source=twitter&ns_linkname=news_central

5. Η μελέτη της Φεντερίτσι αποτελεί οδηγό ανάλυσης για τον τρόπο με τον οποίο το κεφάλαιο πραγματοποίησε πρωταρχική συσσώρευση, θέτοντας περιφράξεις πρωτίστως στις γυναίκες του Δυτικού κόσμου, τεχνική που επαναλαμβάνεται κάθε φορά που συντρέχει λόγος εκ νέου πρωταρχικής καπιταλιστικής συσσώρευσης Βλ. S. Federici (2011[2004]), O Kαλιμπάν και η μάγισσα. Γυναίκες, σώμα και πρωταρχική συσσώρευση, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις των ξένων.

6. Βλ. Τσιμπιρίδου, Φ. (2013). «Προς μια δημιουργική κριτική του ‘ανθρώπινου’: εμπειρίες επισφάλειας, αντίστασης και υπονόμευσης από μια κούρδισα, φεμινίστρια τραβεστί καλλιτέχνη της Πόλης», στο Α. Αθανασίου & Γ. Τσιμουρής (επιμ.), Μετανάστευση, φύλο και επισφαλείς υποκειμενικότητες σε συνθήκες κρίσης,  ΕΚΚΕ, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), Β'- Γ' 140-141: 133-151.

7. Atasoy, Y. 2009. Islam’s Marriage with Neoliberalism. State Transformation in Turkey, New York: Palgrave Macmillan 2009. 

8. D. Kandioti, «Ισλάμ και πατριαρχία: Μια συγκριτική ανάλυση» στο Φ. Τσιμπιρίδου (επιμ.), «Μουσουλμάνες της Ανατολής». Αναπαραστάσεις πολιτισμικές σημασίες και πολιτικές, Αθήνα: Κριτική 2006, σελ.101-126.

9. Η καμπάνια πέρασε σκωπτικά στα ΜΜΕ ως «παντρέψου τον βιαστή σου» http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/05/turkey-women-and-minor-rights-misogynistic-law.html

10. „Fighting for Women’s Rights in Turkey“, Saturday 21 February 2015, by Mattia GalloSelin Cagatay, http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article3891

11. Ε. Βαρίκα, Με διαφορετικό πρόσωπο. Φύλο, διαφορά, οικουμενικότητα, Αθήνα: Κατάρτι 2005.

12. Βλ. Τσιμπιρίδου 2013, ό.π.

13. Kandioti, D. (2011), „Promise and Peril: Women and the Arab Spring“. http://www.opendemocracy.net/5050/deniz-kandiyoti/promise-and-peril-womenand-perntE2percent80perce nt98Arab-springper centE2per cent0per cent99. Kandioti, D. (2012), „Disquiet and Despair: The Gender Sub-texts of the Arab spring“. http://www.opendemocracy.net/5050/deniz-kandiyoti/disquiet-and-despair-gender-sub-texts-of-Arab-spring. Φ. Τσιμπιρίδου, «Γίγνεσθαι μειονότητα»: βιοπολιτικές, εμπειρίες επισφάλειας και μεταιχμιακή τροπικότητα», στο Λόγοι, πολιτικές, ζωή τον καιρό της κρίσης. Κοινωνικό Εργαστήριο Θεσσαλονίκης [συλλογικό]. ΕΝΕΚΕΝ: Θεσσαλονίκη (2013): 85-105.

14. Α. Αθανασίου, «Οι λόγοι της μαντίλας: Φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και η μεταφορά της «άλλης γυναίκας», στο Α. Αθανασίου, Ζωή στο όριο. Δοκίμια για το σώμα, το φύλο και τη βιοπολιτική, Αθήνα: Εκκρεμές 2007, σελ. 251-276.

15. Ε. Doumato, «Το φύλο, η μοναρχία και η εθνική ταυτότητα στη Σαουδική Αραβία», στο Φ. Τσιμπιρίδου (επιμ.), «Μουσουλμάνες της Ανατολής». Αναπαραστάσεις, πολιτισμικές σημασίες και πολιτικές, Αθήνα: Κριτική 2006, σελ. 253-280. 

16. Y. Arat, «Η γυναικεία αμφισβήτηση της ιδιότητας του πολίτη στην Τουρκία», στο Θ. Δραγώνα, Φ. Μπιρτέκ (επιμ.), Ελλάδα και Τουρκία. Πολίτης και Εθνος Κράτος. Αθήνα. Αλεξάνδρεια 2006, 203-224. D. Kogacioglu, H ιδιότητα του πολίτη εντός πλαισίου. Επανεξετάζοντας τις σχέσεις των γυναικών με τον νόμο στην Τουρκία», στο Θ. Δραγώνα, Φ. Μπιρτέκ (επιμ.), Ελλάδα και Τουρκία. Πολίτης και Εθνος Κράτος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια 2006, σελ. 273-302.

17. Talal Asad , Formations of the secular. Christianity, Islam, Modernity, Στάνφορντ: Stanford University Press 2003.

18. Βλ. πρόσφατη συμφωνία με τους Γκρίζους Λύκους για την αναθεώρηση του Συντάγματος.

19.  Χιλιάδες βιαστές και όσοι ασκούν σεξουαλική παρενόχληση αποφεύγουν τη φυλακή με το να παντρεύονται τα θύματά τους. 

http://www.independent.co.uk/news/world/thousands-of-rapists-and-sexual-abusers-in-turkey-avoid-jail-time-by-marrying-their-victims-a7129811.html

http://www.internationalwomensinitiative.org/news/2016/7/20/womens-rights-in-erdogans-turkey

20. Αυτό θεωρείται η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι: http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/05/turkey-women-and-minor-rights-misogynistic-law.html#ixzz4QqLAaQt3

21. Με το ζήτημα του πως αναπαράγεται η κρατική πατριαρχία εντός και εκτός Ευρώπης μέσα από τη γραφειοκρατία έχουν συστηματικά ασχοληθεί το 2ο κύμα του φεμινισμού και οι σπουδές φύλου. Βλ. ενδεικτικά στο συλλογικό, Το Φύλο των δικαιωμάτωνΕξουσία, γυναίκες και ιδιότητα του πολίτη, ΚΓΜΕΙ, Αθήνα: Νεφέλη 1999.

22. http://www.internationalwomensinitiative.org/news/2016/7/20/womens-rights-in-erdogans-turkey

23. http://www.internationalwomensinitiative.org/news/2016/7/20/womens-rights-in-erdogans-turkey

24. http://america.aljazeera.com/articles/2014/9/30/turkish-women-strugglewitherdoganlegacy.html

25. http://www.aljazeera.com/news/2016/06/turkey-erdogan-childless-women-incomplete-160606042442710.html

26. Sişmek, S. (2004) „New Social Movements in Turkey Since1980“, Turkish Studies, Vol. 5, No. 2 (2004): 111-139.

27. 440.000 κορίτσια είχαν γίνει μητέρες κάτω των 18 μέχρι το 2002, 15.937 από αυτά κάτω από την ηλικία των 15 ετών. Σύμφωνα με έκθεση του Τουρκικού Υπουργείου Δικαιοσύνης, 438.000 ανήλικα κορίτσια έχουν παντρευτεί τα τελευταία 10-12 χρόνια. http://www.bbc.com/news/world-europe-38061785?ns_mchannel=social&ns_campaign=bbc_breaking&ns_source=twitter&ns_linkname=news_central. Seval Yildirim, „Aftermath of a Revolution: A case study of Turkish Family Law“, Pace International Law Review, Fall 2005: 347-370.

28. http://www.internationalwomensinitiative.org/news/2016/7/20/womens-rights-in-erdogans-turkey

29. Φ. Τσιμπιρίδου, Εθνογραφική έρευνα στο Μπέυογλου, 2008-2016.

30. http://www.ozy.com/fast-forward/why-womens-rights-are-going-wrong-in-turkey/60604

31. Wagner, Magdalen M., "The Decline of Women’s Rights in Turkey: Is it Political Islam...or Tayyip?" (2016). Undergraduate Honors Theses. Paper 1069.

32. Ҫolak Erdem. “Art in the Street: The significant Role of Using the Art, Literature and Humor in the Gezi Resistance”, International Journal of Arts and Sciences 7(4) (2014): 463-476.

 

(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, 9 Δεκεμβρίου 2016)

ΧΡΟΝΟΣ #44, 9 Δεκεμβρίου 2016

Φωτεινή Τσιμπιρίδου

Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Καθηγήτρια (Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας- Θεσσαλονίκη). Δρ. της EHESS στο Παρίσι. Εχει διδάξει στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (1992-1003). Ασχολείται ερευνητικά με ζητήματα πολιτικής ανθρωπολογίας (μειονότητες, εθνικισμοί, κουλτούρα του κράτους, εξουσία, έμφυλες σχέσεις και κινηματική δράση) στο χώρο των Βαλκανίων, της Τουρκίας (Istanbul) και της Μέσης Ανατολής (Oman). Επισκέπτρια Ερευνήτρια στο College de France EHESS-Paris (1996), Τμήμα Ανθρωπολογίας Harvard MA (1999), Τμήμα Κοινωνιολογίας Bilgi-Istanbul (2008).

Εχει δημοσιεύσει 6 βιβλία, πάνω από 30 μελέτες, ενώ έχει συμμετάσχει στην παραγωγή ντοκυμαντέρ για μειονότητες και μετανάστες.

http://www.uom.gr/modules.php...

Βιβλία:
F. Tsibiridou, Les Pomak dans la Thrace grecque. Discours ethnique et pratiques socioculturelles, L'Harmattan, Παρίσι 2000· Φ. Τσιμπιρίδου (επιμ.), «Μουσουλμάνες της Ανατολής»: Αναπαραστάσεις, πολιτισμικές σημασίες και πολιτικές, Κριτική, Αθήνα 2006· Α. Karakasidou και F. Tsibiridou (guest editors), Ehnographing Greece in Late Modernity, Journal of Modern Greek Studies, ειδικό τεύχος, 24(2) (2006)· Φ. Τσιμπιρίδου και Δ. Σταματόπουλος (επιμ.), Οριενταλισμός στα όρια. Από τα οθωμανικά Βαλκάνια στη σύγχρονη Μέση Ανατολή, Κριτική, Αθήνα 2008· Φ. Τσιμπιρίδου (επιμ.), Μειονοτικές και μεταναστευτικές εμπειρίες. Βιώνοντας την «κουλτούρα του κράτους», Κριτική (σε συνεργασία με Κ.Ε.Μ.Ο.), Αθήνα 2009.

Ο Ερντογάν, ως νέος σουλτάνος ενός νεοϊσλαμιστικού οράματος που συμπράττει μεθοδικά με τον νεοφιλελευθερισμό, έρχεται να ασκήσει συνολικές περιφράξεις στις ελευθερίες των πολιτών και ξεκινά με απροκάλυπτες επιθέσεις σε βάρος των γυναικών. Το νομοσχέδιο, που προς το παρόν δεν πέρασε, αποτελεί την κατάληξη μιας σειράς πολιτικών, ρητορικής και προτροπής στη βία εναντίον των γυναικών, οι οποίες έχουν ξεκινήσει σχεδόν παράλληλα με την άνοδο στην εξουσία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.

Το 2009 οι φεμινιστικές οργανώσεις ανακοίνωναν ότι οι γυναικοκτονίες στα 7 χρόνια διακυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης αυξήθηκαν σκανδαλωδώς κατά 1400%. Το γεγονός ότι κάθε μέρα διαπράττεται μία δολοφονία σε βάρος των γυναικών ξεσήκωσε πολλές αντιδράσεις και οδήγησε στην ψήφιση ενός νόμου εναντίον της βίας το 2012, ο οποίος όμως προστατεύει μόνο τις γυναίκες εντός γάμου, τη στιγμή που δεν αφορά ανύπαντρες γυναίκες και τους ενδεχόμενους βιαστές τους.

Όχι μόνο δεν υφίσταται ο ικανός αριθμός των καταφυγίων που χρειάζονται οι κακοποιημένες γυναίκες (90 αντί 3000 σε όλη τη χώρα), αλλά οι τελευταίες ρυθμίσεις αναθέτουν σε ειδικούς επιτρόπους τα θέματα βίας εναντίον γυναικών, γεγονός που αποτρέπει τα θύματα από τις άμεσες καταγγελίες στον τόπο διαμονής τους.

Οι κινητοποιήσεις των φεμινιστριών δεν έκαναν ορατά μόνο τα προβλήματα βίας και βιασμών στο εσωτερικό της οικογένειας και στο δημόσιο χώρο, αλλά έφεραν στην επιφάνεια τις διακρίσεις σε βάρος κάθε σεξουαλικής, εθνοτικής, θρησκευτικής ή κοινωνικής κατηγορίας πληθυσμού.

Το καλοκαίρι του 2016, μετά το πραξικόπημα, οι φιλοερντογανικοί μοεζίνηδες καλούσαν από τους μιναρέδες τους πιστούς να έρθουν στα τζαμιά για να μάθουν «πώς θα γλιτώσουν από τη μάστιγα των διανοούμενων»!