Ανθηρή επιδημία

Ηρακλής Παπαϊωάννου

Ο ΑΦΡΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ ΗΜΕΡΩΝ #66

Η φωτογραφία αρχιτεκτονικής είχε την τιμητική της από την εφεύρεση του μέσου, καθώς στην αρχή οι ιδιαίτερα εκτεταμένοι χρόνοι εκφώτισης υπεδείκνυαν ως ενδεδειγμένα, ή τουλάχιστον προνομιακά, τα ακίνητα θέματα. Η σχέση της αρχιτεκτονικής με τη φωτογραφία υπήρξε αδιατάρακτη τους τελευταίους δυο σχεδόν αιώνες, ως διαρκής σπουδή στη συνθήκη του δομημένου χώρου σε μια περίοδο κλιμακούμενης αστυφιλίας, που παρακολουθούσε την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής, όπως και εκείνη της φωτογραφίας. Σήμερα, η σχέση αυτή έχει εκλαϊκευτεί, χάρη κυρίως στην απειρία φωτογραφιών που αναρτώνται καθημερινά στο διαδίκτυο παρουσιάζοντας διαμερίσματα που ενοικιάζονται μέσα από την πλατφόρμα airbnb. Η φωτογραφία εδώ, ερασιτεχνική κατά βάση, μοιάζει στο καλύτερό της: οφείλει να δείξει πολλά και ταυτόχρονα να κρύψει περισσότερα. Φανερώνει πόσο ο χώρος θυμίζει πολυκατάστημα επίπλων, πόσο ξεχωρίζει όντας παρόμοιος με πολλούς αντίστοιχους, προσφέροντας έτσι ένα σημείο αναφοράς στον ταξιδιώτη που αλλάζει χώρο και ίσως χώρα, αμβλύνοντας δραστικά την έννοια της διαφορετικότητας. Πολύ συχνά άλλωστε ένα τέτοιο διαμέρισμα μοιάζει στο Βουκουρέστι, τη Θεσσαλονίκη ή το Μιλάνο. Κάποιες πινελιές προσωπικού γούστου ανακύπτουν εδώ κι εκεί σ’ ένα κοινό πλαίσιο παγκοσμιοποιημένης διακόσμησης. Η φωτογραφία πρέπει ταυτόχρονα να κρύψει πιθανές αδυναμίες: παλιά ντουλάπια, ανήλια δωμάτια, στενά μπαλκόνια. Κάθε υποψήφιος ταξιδιώτης για να επιλέξει το στούντιο της εφήμερης παραμονής του βλέπει συχνά εκατοντάδες τέτοιες φωτογραφίες, περιηγείται εικονικά μια πληθώρα διαθέσιμων χώρων, φαντασιώνεται ίσως εμπειρίες, επιχειρεί να διακρίνει την καμουφλαρισμένη ενίοτε αλήθεια από την εξωραϊσμένη της εκδοχή. Οι ευρυγώνιοι φακοί τείνουν να δείχνουν τους χώρους λίγο πιο ευρύχωρους από ότι στ’ αλήθεια είναι. Μια ξεκάθαρη προσδοκία σαγήνευσης αναδύεται από τη ροή των εικόνων. Και μια ασυνείδητη επιθυμία (από πλευράς επισκέπτη) να εξοριστεί το αναπάντεχο. Μπορεί κανείς να γνωρίζει πού θα κοιμηθεί, σε τι ντουζιέρα θα κάνει μπάνιο, ποια θα είναι η πρωινή του θέα, εξημερώνοντας έτσι σε ικανό βαθμό κάθε απρόσμενη ή ανεπιθύμητη τραχύτητα που περιλαμβάνει η συνάντηση με το άγνωστο. 

Φαίνεται πως μετά το πορτραίτο, είναι η σειρά της αρχιτεκτονικής φωτογραφίας να προσδεθεί στενά στο άρμα της μαζικής ερασιτεχνικής εικονογραφίας, μέσα από εικόνες με στερεότυπα χαρακτηριστικά (όπως συχνά και τα διαμερίσματα που περιεργάζονται) χωρίς ιδιαίτερες αξιώσεις, ευρείας όμως διείσδυσης και συνεπώς διαμόρφωσης γούστου. Είναι αλήθεια ότι ποτέ μέχρι τώρα δεν είχε κανείς την ευκαιρία να ξεναγηθεί, εικονικά έστω, σε τόσα εσωτερικά σπιτιών. Σε μια εποχή όλο και πιο περιχαρακωμένης ιδιωτικότητας, βρισκόμαστε μέσα από αυτή την εφαρμογή ξαφνικά αντιμέτωποι με αμέτρητα σωθικά σπιτιών, ανακαινισμένων και τακτοποιημένων με σχολαστικότητα ακριβώς για να προσφερθούν στο αδηφάγο βλέμμα. Κάπως έτσι, η φωτογραφία που επί μακρόν διερευνούσε κυρίως την επισημότητα της πρόσοψης, τώρα τρύπωσε για τα καλά στο κοινότοπο εσωτερικό. Ακόμη περισσότερο, η ανθηρή επιδημία των airbnb έχει τη μαγική δύναμη να εξωθεί στο περιθώριο, εκτός κάδρου, τη μνήμη. Καθετί παλαιικό, αλλοκαιρίσιο, που μαρτυρά ίσως βουβά τα βιώματα και τα αισθήματα μιας άλλης εποχής, πρέπει να αποβληθεί. Όλα στην εποχή μας οφείλουν να καταναλώνονται μ’ ένα τρόπο αμετάκλητα σύγχρονο, ατσαλάκωτα και αποστειρωμένα καινούργιο, σ’ ένα φαινομενικά αυθύπαρκτο ενεστώτα. Πρόκειται ίσως για την τέλεια αυταπάτη: μια συνηθισμένη εικόνα, ενός συχνά συνηθισμένου χώρου προσπαθεί να μας μυήσει εκ του ασφαλούς σε μια υποθετικά ασυνήθιστη εμπειρία.

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου (Θεσσαλονίκη, 1962), σπούδασε Φυσική στο Α.Π.Θ., έκανε μεταπτυχιακό στη φωτογραφία στο New York University και διδακτορικό στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Α.Π.Θ. Από το 1999 εργάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και από το 2016 είναι διευθυντής του. Το διάστημα 1993-2006 υπήρξε οργανωτικό στέλεχος του ετήσιου διεθνούς φεστιβάλ φωτογραφίας Photosynkyria. Δημοσίευσε μεγάλο αριθμό κειμένων και δοκιμίων για τη φωτογραφία, ενώ επιμελήθηκε πολλές φωτογραφικές εκθέσεις και εκδόσεις. Έχει μεταφράσει έργα των Susan Sontag, Ian Jeffrey και Villem Flusser για τη φωτογραφία στα ελληνικά. Έχει εκδώσει τα έργα Οι φωτογραφίες Marlboro και η χλιαρή Άγρια Δύση (Άγρα, 2009) και Η φωτογραφία του ελληνικού τοπίου (Άγρα, 2015). Επίσης, επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην Ελλάδα. Μια ανθολογία κειμένων (Νεφέλη, 2013) και την έκδοση Μανόλης Αναγνωστάκης, 12 ποιήματα / φωτογραφίες (fairead/oxymoron, 2015).

Ηρακλής Παπαϊωάννου