Πόσο φωτογραφία;

Ηρακλής Παπαϊωάννου

Ο ΑΦΡΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ ΗΜΕΡΩΝ #63

Πολλοί είναι αυτοί, ειδικά ανάμεσα στη νεότερη γενιά, που απολαμβάνουν το δικτυακό gaming. Η γκάμα των παιχνιδιών, η ζωηρότητα παραστάσεων και η κλίμακα πολυπλοκότητας είναι εντυπωσιακή ενώ η δημοφιλία τους συνεχώς αυξάνεται. Παράλληλα, εδώ και χρόνια εμφανίστηκε το in-gaming photography, που με ένα διαρκώς εξελισσόμενο λογισμικό επιτρέπει στους χρήστες του παιχνιδιού να παίρνουν φωτογραφίες από διάφορα σημεία και πεδία κάθε πίστας στην οποία αγωνίζονται. Το screenshot art αξιοποιεί εργαλεία καθαρά φωτογραφικά όπως αλλαγή φακού, εστίασης, διευθέτηση του φωτισμού, αλλαγή απόστασης και γωνίας λήψης, καθώς και πολλά άλλα, δημιουργώντας εικόνες με ρεαλιστική πιστότητα και ενίοτε ιδιαίτερο ύφος, κάποιες από τις οποίες παρουσιάζονται σε γκαλερί ή συμμετέχουν σε σχετικούς διαγωνισμούς φωτογραφίας στο instagram.

Η ιδέα ότι φωτογραφίζει κανείς μέσα σ’ ένα πεδίο τα όρια του οποίου έχει προδιαγράψει ένας σχεδιαστής παιχνιδιών, δηλαδή ένας προγραμματιστής, θυμίζει ίσως το φωτογράφο στο πλατό ενός κινηματογραφικού σετ, που είναι δεσμευμένος από περιορισμούς που δεν έχει θέσει, συχνά ούτε ίσως αποδέχεται. Από την άλλη, ακόμη κι όταν κανείς νομίζει ότι διατηρεί απόλυτη ελευθερία φωτογραφίζοντας σε εξωτερικούς χώρους, πάντα δεν εργάζεται με έναν περιορισμένο σχετικά κύκλο επιλογών και τελικά ίσως ακόμη και χώρων; Δεν είναι, τελικά, σαν να κινείται στο πλατό ενός μεγαλύτερου «παιχνιδιού» σχεδιασμένου από έναν άλλο (κοινωνικό) σχεδιαστή, στο οποίο είναι ακούσια αλλά βαθιά προγραμματισμένος; Είναι ο δημόσιος χώρος πράγματι απεριόριστα διαθέσιμος; Ειδικά σήμερα που οι περιορισμοί λήψης για διάφορους λόγους πυκνώνουν διαρκώς;

Όμοια, αν πολλοί άνθρωποι περνούν αυξανόμενο χρόνο σε εικονικά, φωτορεαλιστικά ή μη, περιβάλλοντα και επικοινωνούν με αυτά και μέσα από αυτά ικανοποιώντας πραγματικές ή τεχνητές ανάγκες, δεν μοιάζει αναπόφευκτο ότι την εποχή των παντοδύναμων εργαλείων του διαδικτύου θα εικονοποιήσουν με κάποιο τρόπο την εμπειρία αυτή; Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η επαναφωτογράφηση υφιστάμενης εικόνας, ως καθαρή αντιγραφή, χωρίς καμία απόπειρα προσωπικού ύφους, είχε παλιότερα γίνει αποδεκτή ως τέχνη και μάλιστα υψηλή. 

Η φωτογραφία, αντίθετα με άλλα εικαστικά μέσα, πάντοτε εξελίσσονταν όχι μόνο εννοιακά αλλά και ως τεχνολογία και αυτό έφερνε, αν δεν επέβαλλε, σημαντικές αλλαγές στην αισθητική της θεώρηση, καθώς μάλιστα αυτές δεν αφορούν μόνο ή ειδικά την τέχνη. Πόσο φωτογραφία είναι όμως η in-gaming εικονοποιία; Κάθε ψηφιακή εφαρμογή που προσομοιώνει φωτογραφικά εργαλεία μπορεί να θεωρείται φωτογραφία; Αν αυτό δεν ισχύει, τότε πώς περάσαμε αβλαβώς τη γέφυρα ανάμεσα στην αναλογική και την ψηφιακή εικόνα; Η νέα κατηγορία εικόνων δεν είναι virtual photography, καθώς αυτή εμπλέκει εικονικές περιηγήσεις σε πραγματικούς χώρους, ενώ εδώ τα περιβάλλοντα είναι εξ ολοκλήρου συνθετικά. Μήπως, όμως, ως φωτογραφία εκλαμβάνεται πλέον κάθε στατική εικόνα που πληροί τις γενικές προδιαγραφές της σχετικής ευκρίνειας και πιστότητας, ανεξάρτητα από τη συνθήκη παραγωγής της; Είναι ασφαλώς θετικό ότι η φωτογραφία αντιστέκεται ασυνείδητα σε κάθε καταληκτικό ορισμό της. Εδώ όμως η οντολογία της ίσως χρειαστεί κάποια αναθεώρηση καθώς δημιουργούνται πλέον εικόνες χωρίς κάμερα, χωρίς φακό, μέσα από ηλεκτρονική οθόνη, με θέμα που δεν υπάρχει πουθενά στον πραγματικό κόσμο. Από την υλική εικόνα του απτού κόσμου, περάσαμε στην άυλη εικόνα του υλικού κόσμου και τώρα πλέον στην άυλη εικόνα ενός θαυμαστού άυλου κόσμου, με βηματισμό ταχύ, θεαματικό, όσο και αδύνατο να αλλάξει φορά. 

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου (Θεσσαλονίκη, 1962), σπούδασε Φυσική στο Α.Π.Θ., έκανε μεταπτυχιακό στη φωτογραφία στο New York University και διδακτορικό στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Α.Π.Θ. Από το 1999 εργάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και από το 2016 είναι διευθυντής του. Το διάστημα 1993-2006 υπήρξε οργανωτικό στέλεχος του ετήσιου διεθνούς φεστιβάλ φωτογραφίας Photosynkyria. Δημοσίευσε μεγάλο αριθμό κειμένων και δοκιμίων για τη φωτογραφία, ενώ επιμελήθηκε πολλές φωτογραφικές εκθέσεις και εκδόσεις. Έχει μεταφράσει έργα των Susan Sontag, Ian Jeffrey και Villem Flusser για τη φωτογραφία στα ελληνικά. Έχει εκδώσει τα έργα Οι φωτογραφίες Marlboro και η χλιαρή Άγρια Δύση (Άγρα, 2009) και Η φωτογραφία του ελληνικού τοπίου (Άγρα, 2015). Επίσης, επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην Ελλάδα. Μια ανθολογία κειμένων (Νεφέλη, 2013) και την έκδοση Μανόλης Αναγνωστάκης, 12 ποιήματα / φωτογραφίες (fairead/oxymoron, 2015).

Ηρακλής Παπαϊωάννου