Ανεξήγητα υψηλό / απρόσμενα χαμηλό

Ηρακλής Παπαϊωάννου

Ο ΑΦΡΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ ΗΜΕΡΩΝ #59

Η φωτογραφία, με τη δυνατότητα υψηλής ευκρίνειας και την ποιότητα αναπαραγωγής που διαθέτει, τάραξε ισχυρά τα στεγανά της τέχνης, ακόμη περισσότερο καθώς συχνά έριχνε ριπές φωτός στα σκοτάδια της κοινωνίας, αναζητώντας δύσκολες αλήθειες. Αμφισβητήθηκε όσο ίσως καμία άλλη τέχνη, ενώ παράλληλα και αντίστροφα κέρδιζε πόντους στη συλλογική συνείδηση, όχι πάντα για τα καλλιτεχνικά της επιτεύγματα όσο λόγω της πανταχού παρουσίας και της επιδραστικότητάς της. Τις τελευταίες δεκαετίες έγινε επιλεκτικά δεκτή και στα ακριβά δώματα της τέχνης. Τώρα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη η βαθιά διείσδυσή της στα κοινωνικά δίκτυα, ως μαζικό αγαθό σε διαρκή χρήση. Όλοι είναι πλέον δυνητικά δημιουργοί, διανομείς και θεατές του ίδιου έργου. 

Στο ραγδαία μεταβαλλόμενο αυτό πλαίσιο, ένας νέος τύπος γκαλερί εξαπλώνεται σε πολλές χώρες επιχειρώντας να φέρει τη φωτογραφική τέχνη σε κάθε σχεδόν σπίτι. Επιλέγοντας φωτογράφους λιγότερο ή περισσότερο γνωστούς, την πώληση αριθμημένων αντιτύπων σε περιορισμένη έκδοση και τιμές προσιτές, το εγχείρημα προσπαθεί να τονώσει την αγοραστική κίνηση της φωτογραφίας. Την ίδια περίοδο, και ενώ η φωτογραφία μετεωρίζεται ανάμεσα στα υψηλά και τα χαμηλά, άλλες φωτογραφίες, ταπεινές και ασημασιολόγητες επί μακρόν, που συχνά γλύτωναν από τύχη την καταστροφή, αγγίζουν δυσθεώρητες τιμές σε δημοπρασίες, υπερβαίνοντας ακόμη και εκείνες της αγοράς της τέχνης. Πρόσφατο παράδειγμα μια σιδηροτυπία του 1880 (φτηνή επεξεργασία για πρόχειρα πορτραίτα στην ύπαιθρο) στην οποία εικονίζεται, μεταξύ άλλων, ο θρυλικός πιστολέρο Billy the Kid, η αξία της οποίας εκτιμάται σε εκατομμύρια δολάρια. Η ιδιαιτερότητά της είναι πως σ’ αυτήν φέρεται να εικονίζεται και ο αρχικά συνεργάτης του Billy the Kid και μετέπειτα σερίφης Πατ Γκάρετ, ο άνθρωπος που σκότωσε τον κακοποιό των 21 φόνων στην Άγρια Δύση του 1880. Εντελώς ταιριαστά με τις παραδοξότητες της φωτογραφίας, ο δικηγόρος στον οποίο ανήκει η σιδηροτυπία την αγόρασε έναντι ευτελούς ποσού σε υπαίθρια αγορά της Βόρειας Καρολίνας και την είχε αναρτήσει για καιρό στο δωμάτιο ενός σπιτιού που ενοικίαζε μέσω airbnb.

Πώς συνδιαλέγεται αλήθεια η εκάστοτε αγοραία τιμή με την, ανεκτίμητη, αξία που μια φωτογραφία δυνητικά διαθέτει σαν τεκμήριο συλλογικής συνείδησης, αγκάθι στα πλευρά των κρατούντων, πολιτιστικό αγαθό, ενίοτε με αρκετές από αυτές τις ιδιότητες συγχρόνως; Με πόση φυσικότητα μπορούν τελικά να συνυπάρχουν στη φωτογραφία το μονάκριβο με το τετριμμένο; Και πόσα τετριμμένα δείγματα του σήμερα δεν θα γίνουν μονάκριβα στο μέλλον, όταν νέα κριτήρια θα σαρώνουν κατά πάσα πιθανότητα τις υπερχειλίζουσες δεξαμενές εικόνων; Ποια η σημασία πλέον της υλικότητας της φωτογραφίας και συνεπώς της ενδεχόμενης υπεραξίας της, όταν κάθε εικόνα σχεδόν βρίσκει σταθερά το δρόμο προς το ψηφιακό ποτάμι και την αέναη, άυλη αναπαραγωγή; Ο αριθμός εικόνων που κάποτε ένας φωτογράφος δημιουργούσε σε μια ολόκληρη ζωή μπορεί τώρα να γεννηθεί σε ένα μόνο μήνα. Υπάρχει κάτι πυρετώδες, ίσως απελπισμένο, στον τρόπο που ασκείται και βιώνεται πλέον η φωτογραφία, ένα μέσο πληθωρικό και γεμάτο γοητευτικές αντιφάσεις, που υιοθετεί όλες τις αποχρώσεις ανάμεσα στην προσωπική έκφραση και την απόλυτη κοινοτοπία, ανακαλύπτει νέα τρόπαια σπανιότητας μέσα στον θόρυβο της μαζικής διαθεσιμότητας. Καθόλου παράδοξα τότε, με όμοια πυρετώδη τρόπο ταλαντώνεται το αγοραίο της αντίκρισμα, κάπου αδιευκρίνιστα ανάμεσα στο ανεξήγητα υψηλό και το απρόσμενα χαμηλό. 

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου (Θεσσαλονίκη, 1962), σπούδασε Φυσική στο Α.Π.Θ., έκανε μεταπτυχιακό στη φωτογραφία στο New York University και διδακτορικό στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Α.Π.Θ. Από το 1999 εργάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και από το 2016 είναι διευθυντής του. Το διάστημα 1993-2006 υπήρξε οργανωτικό στέλεχος του ετήσιου διεθνούς φεστιβάλ φωτογραφίας Photosynkyria. Δημοσίευσε μεγάλο αριθμό κειμένων και δοκιμίων για τη φωτογραφία, ενώ επιμελήθηκε πολλές φωτογραφικές εκθέσεις και εκδόσεις. Έχει μεταφράσει έργα των Susan Sontag, Ian Jeffrey και Villem Flusser για τη φωτογραφία στα ελληνικά. Έχει εκδώσει τα έργα Οι φωτογραφίες Marlboro και η χλιαρή Άγρια Δύση (Άγρα, 2009) και Η φωτογραφία του ελληνικού τοπίου (Άγρα, 2015). Επίσης, επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην Ελλάδα. Μια ανθολογία κειμένων (Νεφέλη, 2013) και την έκδοση Μανόλης Αναγνωστάκης, 12 ποιήματα / φωτογραφίες (fairead/oxymoron, 2015).

Ηρακλής Παπαϊωάννου