Μια όμορφη χειρολαβή

Ηρακλής Παπαϊωάννου

Ο ΑΦΡΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ ΗΜΕΡΩΝ #50

Η φωτογραφία υπήρξε από την εφεύρεσή της, την εποχή των λευκωμάτων με τις πρωτότυπες εκτυπώσεις, στενά συνδεδεμένη με την τυπωμένη σελίδα, τον κειμενικό λόγο. Το φωτογραφικό λεύκωμα ήρθε ιστορικά να εμπλουτίσει τον εγκυκλοπαιδισμό του Diderot, την ευρεία διάχυση του εικονογραφημένου βιβλίου. Η σχέση της φωτογραφίας με την τυπογραφία, όπως αποδείχθηκε αργότερα, στη μεγάλη έκρηξη του μοντερνισμού, εξελίχθηκε σε ένα είδος πεπρωμένου. Τον 20ό αιώνα η σχέση αυτή σταδιακά απογειώθηκε. Πολλοί φωτογράφοι προτιμούσαν περισσότερο να κάνουν εκδόσεις με το έργο τους παρά εκθέσεις. Το βιβλίο ήταν πιο προσιτό στο ευρύ κοινό, ενώ επέτρεπε σε κάποιον να το μελετά ιδιωτικά και να επανέρχεται, να ζει μαζί του μια ζωή αθόρυβη, απαρατήρητη, αφήνοντάς το να ριζώσει σιγά-σιγά, εικόνα με την εικόνα, μέσα στη ζωή του. Το φωτογραφικό λεύκωμα περιέχει συχνά τέχνη αλλά αναπτύχθηκε παράλληλα και το ίδιο ως ξεχωριστή τέχνη, απέκτησε τη δική του ιστορία και ιδεολογία. Καθόλου παράδοξα, η ιστορία του αναπτύχθηκε σε ένα τρίτομο έργο, το οποίο μελετά σχετικά δείγματα των τελευταίων δύο αιώνων από όλες τις περιοχές του κόσμου.

Την εποχή του διαδικτύου, όταν πολλών ειδών σύνορα και βεβαιότητες σταδιακά εξασθενούν και αυξάνεται μια ισχυρή φυγόκεντρος δύναμη, κείμενα και εικόνες επιπλέουν ως άτακτες ψηφίδες και θραύσματα. Η νέα εποχή προς το παρόν αποφεύγει την ολότητα υπέρ της αποσπασματικότητας, προσπερνά το απτό και συγκεκριμένο υπέρ της εξάπλωσης του δυνητικού, της συνεχούς μετάβασης. Διανύουμε μια περίοδο ιλιγγιώδους ταχύτητας, στην οποία το (ηλεκτρονικό) βιβλίο λογίζεται πλέον ως μια ακόμη βάση δεδομένων, ως μεταβλητή δεξαμενή πληροφοριών και η εφημερίδα, το περιοδικό, η έκδοση κλονίζονται αφού περιορίζεται αισθητά η ύπαρξη του κρίσιμου, απαραίτητου χρόνου για νηφάλια ανάγνωση. Σε χώρες μάλιστα με ιδιαίτερα προηγμένη, τεχνολογικά τουλάχιστον, εκπαίδευση προωθείται η κατάργηση ακόμη και της εκμάθησης της γραφής. Παρ’ όλα αυτά, το φωτογραφικό βιβλίο επιμένει και επανακάμπτει. Πολλά φεστιβάλ φωτογραφίας οργανώνουν εκδηλώσεις με photobook διαφόρων ειδών: ολοκληρωμένα, σε φάση σχεδίασης, θεματικά, ιδιωτικής έκδοσης αντιτύπων, κάθε λογής. Πού οφείλεται η τρέχουσα μανία με το photobook; 

Ίσως να εκτιμάται, αντίθετα από τις ισχυρά διαλυτικές τάσεις της αγοράς, ως αντίβαρο, το ότι συνιστά δηλαδή έναν κλειστό, καταληκτικό μικρόκοσμο, μια προσωπική άποψη κατατεθειμένη σε μια εποχή υψηλής ρευστότητας και χαμηλών βεβαιοτήτων, στην οποία όλα επαναδιατυπώνονται, αναμιγνύονται, νοθεύονται, μεταλλάσσονται. Ακόμη, ότι διαθέτει διάρκεια σε μια περίοδο που όλα μοιάζουν να γίνονται για αστραπιαία κατανάλωση. Αυτό βέβαια συνιστά δίκοπο μαχαίρι. Σε ένα αντικείμενο σχηματοποιημένο οριστικά, τίποτε πλέον δεν επιδέχεται διόρθωσης. Όποιος εκτίθεται στην τυπωμένη σελίδα ρισκάρει ομοίως και να εκτεθεί. Ίσως, πάλι, η έσχατη αυτή έξαρση δημοτικότητας να είναι το κύκνειο άσμα του φωτογραφικού βιβλίου, πριν επικρατήσει η μεταβαλλόμενη, διαρκής ροή δεδομένων. Το φωτογραφικό λεύκωμα, τελικά, είναι κάτι που μπορεί να κρατήσει κανείς στα χέρια του και να κρατηθεί απ’ αυτό όταν όλα καλπάζουν ακατανόητα. Ο ρυθμός και ο τρόπος προσπέλασης διατηρούν κάτι προσωπικό, μυστικό. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει πειστεί να αναζητήσει μια αμφιλεγόμενη πραγμάτωση μέσα από το συνεχές καθρέφτισμά του στη διαρκή τεχνολογική εξέλιξη. Ατελής καθώς είναι, όμως, έχει πάντα ανάγκη να κρατιέται από κάπου. Και δύσκολα θα βρεθεί πιο όμορφη χειρολαβή από ένα καλό βιβλίο, φωτογραφικό ή άλλο.

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου (Θεσσαλονίκη, 1962), σπούδασε Φυσική στο Α.Π.Θ., έκανε μεταπτυχιακό στη φωτογραφία στο New York University και διδακτορικό στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Α.Π.Θ. Από το 1999 εργάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και από το 2016 είναι διευθυντής του. Το διάστημα 1993-2006 υπήρξε οργανωτικό στέλεχος του ετήσιου διεθνούς φεστιβάλ φωτογραφίας Photosynkyria. Δημοσίευσε μεγάλο αριθμό κειμένων και δοκιμίων για τη φωτογραφία, ενώ επιμελήθηκε πολλές φωτογραφικές εκθέσεις και εκδόσεις. Έχει μεταφράσει έργα των Susan Sontag, Ian Jeffrey και Villem Flusser για τη φωτογραφία στα ελληνικά. Έχει εκδώσει τα έργα Οι φωτογραφίες Marlboro και η χλιαρή Άγρια Δύση (Άγρα, 2009) και Η φωτογραφία του ελληνικού τοπίου (Άγρα, 2015). Επίσης, επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην Ελλάδα. Μια ανθολογία κειμένων (Νεφέλη, 2013) και την έκδοση Μανόλης Αναγνωστάκης, 12 ποιήματα / φωτογραφίες (fairead/oxymoron, 2015).

Ηρακλής Παπαϊωάννου