Ελεγχόμενη αδρεναλίνη

Ηρακλής Παπαϊωάννου

Ο ΑΦΡΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ ΗΜΕΡΩΝ #46

Το πολεμικό φωτορεπορτάζ στη διάρκεια του 20ού αιώνα γέννησε εικόνες που χάραξαν βαθιά τη συλλογική συνείδηση, σημάδεψαν εποχές, σπανιότερα άλλαξαν τη ροή των πολιτικών γεγονότων, ως ανεπιθύμητες ουλές στη βιτρίνα της αστραφτερής νεωτερικότητας. Ποτέ άλλοτε τα ανθρώπινα βάσανα και η αδικία, που σε πολλές κοινωνίες μοιάζει με εντατική καλλιέργεια, δεν αναδείχτηκαν τόσο ανάγλυφα. Στο τελευταίο τέταρτο, κυρίως, του αιώνα ακούστηκαν και οι φωνές κριτικής για την ωραιοποίηση της φτώχιας, την αδυναμία τελικά των εικόνων να αλλάξουν τα πράγματα, φωνές τόσο αληθινές όσο ίσως εν μέρει και η ακούσια προσπάθεια να λειανθούν οι «τριβές», να θαμπώσει το βλέμμα του θεατή απέναντι στο ζόφο που μετέδιδε ο αυτόπτης μάρτυρας. Άλλωστε, αν κανείς περιμένει από τις εικόνες μόνο να αλλάξουν τα πράγματα, δηλώνει εξαρχής ένα είδος παραίτησης.

Την ίδια περίοδο ξεκίνησαν οι μεγάλες εκθέσεις σημαντικών φωτοδημοσιογράφων σε ιδρύματα τέχνης με ανθολογίες φωτογραφιών, όπως και η πιο συστηματική έκδοση σχετικών λευκωμάτων, συχνά περιλαμβάνοντας έργα αδημοσίευτα καθώς ήταν πολύ ωμά για τα μαζικά μέσα. Το έργο τους, γνωστό ή ανέκδοτο, απέκτησε ευδιάκριτο πρόσωπο. Εύλογα ίσως τότε, η βιωματική μαρτυρία ενός φωτοδημοσιογράφου από την καταστροφή των πολέμων μαγνητίζει περισσότερο από εκείνη ενός καλλιτέχνη που στηρίζεται στην ιδιαιτερότητα ή στην πνευματικότητα, συγκεντρώνοντας γύρω του πλήθος κόσμου που αναζητά τη θέρμη της έξαψης. Οι δραματικές αφηγήσεις ενός φωτοδημοσιογράφου βαπτισμένου στο λουτρό του αίματος εκλύουν αναπόδραστα ελεγχόμενες δόσεις αδρεναλίνης, σαν να ζει κανείς σκηνές του μετώπου στο οποίο δεν πήγε ποτέ: φανερώνεται μέρος του κινδύνου, της φρίκης, της απώλειας, ενώ παράλληλα το βάρος μετατοπίζεται από τη φωτογραφία στο πρόσωπο που έζησε την οδυνηρή συνθήκη του τοκετού της. Η φωτογραφία πλέον εικονογραφεί την προφορική μαρτυρία, που με τη σειρά της επιβεβαιώνει την αυθεντικότητα της φωτογραφίας. 

Συγχρόνως, έχει κανείς την ευκαιρία να κοιτάξει στα μάτια τον άνθρωπο που διέσχισε την κόλαση, που αντίκρισε κατά πρόσωπο τον αδυσώπητο θάνατο, το παράλογο και το ανείπωτο. Πρόκειται για έναν γνήσιο και όχι χολιγουντιανό σούπερ-ήρωα, με σάρκα και οστά, που διατηρεί με κόπο ακονισμένη την ευαισθησία του έχοντας παραδώσει ως αντάλλαγμα, και συχνά χωρίς δυνατότητα επιστροφής, το δικαίωμα σε μια «κανονική» ζωή. Η φυσική του παρουσία προσδίδει στις φωτογραφίες υπόσταση, βάθος, χρόνο, πρόζα που δεν μπορούν διαφορετικά να έχουν και στον θεατή τη δυνατότητα μιας διάδρασης με το (καλά κρυμμένο και στον ίδιο) αλλόκοτο. 

Παρά τη ρευστότητα της διεθνούς σκηνής και την αμείωτη ένταση της εσωτερικής κρίσης ζούμε ακόμη σε κοινωνίες με αρκετές δικλείδες ασφαλείας, ισχυρούς δεσμούς, πλέγματα ανθρώπινων σχέσεων. Ταυτόχρονα και αντίστροφα, μας έλκει ισχυρά το ρίσκο, το σκοτάδι του χάους, έστω από δεύτερο χέρι, μέσα από την ακτινοβολία όσων πέρασαν το όριο. Μοιάζει σαν να δεχόμαστε, υποσυνείδητα, πως η ασφάλεια και η ευημερία δεν μπορούν να διαχωριστούν αεροστεγώς από την τραγωδία και τη συντριβή. Μπορεί όμως να μειωθεί η αδικία, εγγύς ή μακρινή, που περιγράφουν ζωτικά οι εικόνες, χωρίς να διακινδυνεύσουμε λίγη δική μας ασφάλεια; Αρκεί η ελεγχόμενη έκλυση αδρεναλίνης, σε μια εποχή μάλιστα που η τρομοκρατία ματώνει πλέον βαριά τις προνομιούχες δυτικές κοινωνίες; Για πόσο ακόμη θα αρνούμαστε επιμελώς να συσχετίσουμε αίτια και αποτελέσματα, κρυμμένοι επιδέξια πίσω από εικόνες; 

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου (Θεσσαλονίκη, 1962), σπούδασε Φυσική στο Α.Π.Θ., έκανε μεταπτυχιακό στη φωτογραφία στο New York University και διδακτορικό στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Α.Π.Θ. Από το 1999 εργάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και από το 2016 είναι διευθυντής του. Το διάστημα 1993-2006 υπήρξε οργανωτικό στέλεχος του ετήσιου διεθνούς φεστιβάλ φωτογραφίας Photosynkyria. Δημοσίευσε μεγάλο αριθμό κειμένων και δοκιμίων για τη φωτογραφία, ενώ επιμελήθηκε πολλές φωτογραφικές εκθέσεις και εκδόσεις. Έχει μεταφράσει έργα των Susan Sontag, Ian Jeffrey και Villem Flusser για τη φωτογραφία στα ελληνικά. Έχει εκδώσει τα έργα Οι φωτογραφίες Marlboro και η χλιαρή Άγρια Δύση (Άγρα, 2009) και Η φωτογραφία του ελληνικού τοπίου (Άγρα, 2015). Επίσης, επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην Ελλάδα. Μια ανθολογία κειμένων (Νεφέλη, 2013) και την έκδοση Μανόλης Αναγνωστάκης, 12 ποιήματα / φωτογραφίες (fairead/oxymoron, 2015).

Ηρακλής Παπαϊωάννου