Οδηγός επιβίωσης

Ηρακλής Παπαϊωάννου

Ο ΑΦΡΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ ΗΜΕΡΩΝ #39

Η φωτογραφία ξεκίνησε ως μια υπόθεση σοβαρά χειρωνακτική, δυσκίνητη, που απαιτούσε γνώσεις και δεξιότητες οπτικού, καλλιτέχνη, χημικού. Σταδιακά, η συσκευή λήψης έγινε ελαφριά και ευκολότερη στη μεταφορά και στη χρήση. Ο φωτογράφος απέκτησε την ευκινησία ενός χορευτή που ταλαντευόταν επιδέξια μέσα στο αστικό πλήθος της κλιμακούμενα πολύπλοκης μητρόπολης, κρατώντας ποιητικές σημειώσεις από το γίγνεσθαι της νεωτερικότητας. Πιο πρόσφατα, στην εξέλιξη του 20ού αιώνα, η φωτογραφική πράξη (και συσκευή) έγινε ακόμη πιο γρήγορη, πλήρως αυτόματη. Ο ρόλος του φωτογράφου περιοριζόταν πλέον όλο και πιο φανερά σ’ αυτόν ενός εκλεκτικού βλέμματος με πλούσιες, ανεξάντλητες δυνατότητες εννοιολόγησης. Με το ξέσπασμα της ψηφιακής επανάστασης τα πράγματα επιταχύνθηκαν κι άλλο. Η φωτογραφία αποϋλοποιήθηκε και άρχισε να ταξιδεύει ευφάνταστα μακριά και μαζικά, σε ασύλληπτα βραχύ χρόνο, ακολουθώντας και οδηγώντας συγχρόνως την ταχύτητα της εποχής. Τα τελευταία χρόνια η εξέλιξη των drones, των μη επανδρωμένων τηλεχειριζόμενων μικρών αεροσκαφών, πρόσθεσε ένα ακόμη κεφάλαιο στην τεχνοκρατούμενη εξέλιξη της φωτογραφικής πράξης, απελευθερώνοντάς την πλέον ολοκληρωτικά από τους περιορισμούς του ανθρώπινου σώματος, φανερώνοντας την παιγνιώδη και συγχρόνως σκοτεινή πλευρά της. 

Τα drones αναπτύχθηκαν βασικά ως μηχανές αναγνώρισης και δυνητικά εχθροπραξίας. Σήμερα αποτελούν πλέον σημαντικό τομέα της αεροπορίας πολλών χωρών, που προχωρούν σε απρόβλεπτα χειρουργικά χτυπήματα από αέρος. Πρόκειται για μια οικουμενική δυνατότητα στρατιωτικής περιπολίας και ελέγχου με κάθε σκοπό ανοιχτό. Τα drones εισέβαλαν παράλληλα στο εμπόριο, διευκολύνοντας τις τηλεμεταφορές και ταχυμεταφορές, χρησιμοποιούμενα σε υποθέσεις ομηρίας, φυσικών καταστροφών, ενώ δεν πέρασαν καθόλου απαρατήρητα από την ευρύτερη εικονοποιητική πρακτική (επαγγελματική, ερασιτεχνική, καλλιτεχνική). Χάρη στην ευελιξία και στο μέγεθός τους, μπορούν άνετα να προσεγγίσουν ακόμη περισσότερα μέρη που ο άνθρωπος αδυνατεί, λόγω υψομέτρου, γεωμορφολογίας, ειδικών συνθηκών. Έτσι, λιγοστεύουν δραστικά τις, ούτως ή άλλως μειούμενες αριθμητικά, οπτικές γωνίες που παραμένουν ακόμη αθέατες, ασύλληπτες, εισφέροντας βουλιμική σχεδόν ελευθερία από αέρος. 

Παράλληλα, συνιστούν σοβαρό εργαλείο παρακολούθησης. Το Πεντάγωνο ανακοίνωσε ότι μόνο το 2009, όταν ο αριθμός τους ήταν ακόμη περιορισμένος, τα drones παρήγαγαν σε έναν χρόνο βίντεο που απαιτούσαν είκοσι τέσσερα χρόνια για να μελετηθούν. Αυτό δεν ήταν, όμως, πάντα το πεπρωμένο της φωτογραφίας; Η εμπορική της πλευρά διέθετε βαθιά διεισδυτικότητα, άμεση δημοφιλία στις ανθρώπινες κοινωνίες, αποκρύπτοντας ταυτόχρονα την παρακολούθηση, τις σκοτεινές εφαρμογές της αεροφωτογραφίας, την επιθετική συνέργεια στις πολεμικές επιχειρήσεις. Καθώς ο μέσος άνθρωπος γίνεται δυνητικά χρήστης drone, «πιλότος»-εικονολήπτης που μυείται στις διαρκώς ανανεούμενες χαρές της προηγμένης τεχνολογίας, μειώνονται συγχρόνως σιωπηλά οι πιθανές αντιδράσεις γύρω από τα όσα άλλα αποτρόπαια υλοποιεί το ίδιο μέσο. Κατανάλωση και παρακολούθηση συγχωνεύονται πλέον, χωρίς να μπορεί κανείς να τις διακρίνει, να γνωρίζει ποια είναι πιο επικίνδυνη.

Πριν από λίγα χρόνια, ο καλλιτέχνης Ruben Pater εξέδωσε έναν Οδηγό Επιβίωσης στην εποχή των drones. Επρόκειτο για μια καλλιτεχνική υπερβολή, για ένα είδος προχωρημένης επιστημονικής φαντασίας ή για μια ανοιχτή παρουσίαση της συγκαλυμμένης απειλής; Οι άνθρωποι από παλιά έμαθαν να περιμένουν από τον απεριόριστο ουρανό τόσο την ευεργεσία όσο και την καταστροφή που αδυνατούσαν να ελέγξουν, καθώς αφορούσε συνηθισμένα και ασυνήθιστα φυσικά φαινόμενα. Τα drones προβάλλουν ως μέρος μιας νέας τεχνολογικής θεολογίας, που επιβάλλει από τον ουρανό το αόρατο βλέμμα του γήινου πλέον παντεπόπτη, που προκαλεί απροκάλυπτα βάναυση καταστροφή.

 

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου (Θεσσαλονίκη, 1962), σπούδασε Φυσική στο Α.Π.Θ., έκανε μεταπτυχιακό στη φωτογραφία στο New York University και διδακτορικό στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Α.Π.Θ. Από το 1999 εργάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και από τον Ιανουάριο του 2016 είναι διευθυντής του. Το διάστημα 1993-2006 υπήρξε οργανωτικό στέλεχος του ετήσιου διεθνούς φεστιβάλ φωτογραφίας Photosynkyria. Δημοσίευσε μεγάλο αριθμό κειμένων και δοκιμίων για τη φωτογραφία, ενώ επιμελήθηκε πολλές φωτογραφικές εκθέσεις και εκδόσεις. Έχει μεταφράσει έργα των Susan Sontag, Ian Jeffrey και Villem Flusser για τη φωτογραφία στα ελληνικά. Έχει εκδώσει τα έργα Οι φωτογραφίες Marlboro και η χλιαρή Άγρια Δύση(Άγρα, 2009) και Η φωτογραφία του ελληνικού τοπίου (Άγρα, 2015). Επίσης, επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην Ελλάδα. Μια ανθολογία κειμένων (Νεφέλη, 2013) και την έκδοση Μανώλης Αναγνωστάκης, 12 ποιήματα / φωτογραφίες (fairead/oxymoron, 2015).

Ηρακλής Παπαϊωάννου