Ο Χάγκεν Φλάισερ συνέβαλε τα μέγιστα στην εξιστόρηση και στην ιστορικοποίηση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα. Αλλά δεν είναι η συνηθισμένη περίπτωση ενός πολύ καλού ιστορικού, που απόκτησε κύρος, θαυμασμό και τιμές. Οι πόλεμοι υπήρξαν πάντοτε το εναρκτήριο και το κυρίως θέμα της ιστορίας. Οι πατέρες της ιστορίας, ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, για πολέμους έγραψαν. Άλλοι ιστορικοί εξιστόρησαν πολέμους από την πλευρά των επιτιθέμενων και άλλοι από την πλευρά των αμυνομένων, μερικοί ανήκαν στο στρατόπεδο των νικητών, άλλοι στο στρατόπεδο των νικημένων. Έχουν πει οι κλασσικοί φιλόλογοι ότι ο Όμηρος, αν και συνθέτει την Ιλιάδα στα ελληνικά για τους Έλληνες, δείχνει μεγαλύτερη συμπάθεια στους Τρώες παρά στους Αχαιούς. Ας φανταστούμε όμως προς στιγμή, τις τρομερές δυσκολίες που θα είχε ο ποιητής, αν αποπειρώταν να απευθυνθεί ταυτόχρονα και στο ελληνικό και στο τρωϊκό κοινό, κι αν αποφάσιζε να μείνει στην Τροία, αφού την είχαν καταστρέψει και είχαν φύγει οι Αχαιοί, αν αποφάσιζε να γίνει πολίτης της και να διδάξει στο τρωϊκό πανεπιστήμιο. 

Αυτός λοιπόν είναι ο Χάγκεν Φλάισερ: Ένας Αχαιός στην Τροία.

Είναι σπάνιες οι περιπτώσεις ιστορικών που προέρχονται από το εθνικό και πολιτισμικό περιβάλλον μιας επιτιθέμενης χώρας, και οι οποίοι γράφουν για όσα οι επιτιθέμενοι έπραξαν σε βάρος της κατεχόμενης χώρας. Με μεγάλη ακρίβεια, επιστημονική εμβρίθεια αλλά και συνειδητή επιμονή στην ανάδειξη εκείνων των πλευρών της ιστορίας τις οποίες οι επιτιθέμενοι και μετά την ήττα τους και την εσωτερίκευση της ενοχής και της συγνώμης, θα ήθελαν να ξεχαστούν. Πρόκειται για ένα έργο στην κόψη του ξυραφιού. 

Η στάση αυτή απαιτεί σκληρή ψυχική διεργασία και τεράστια διανοητική ενέργεια. Γιατί το ζήτημα δεν περιορίζεται στην απόσταση και στην αποστασιοποίηση του ιστορικού, πράγμα που είναι ο απαραίτητος όρος για τη συγγραφή της ιστορίας. Βρίσκεται και στην απόσταση που έπρεπε να διανύσει για να συναντήσει το κοινό του στην Ελλάδα. Συνάντηση καθόλου αυτονόητη κι εύκολη. Θυμάμαι μια σκηνή, σε μια δημόσια συζήτηση στην οποία το κοινό, που αποτελούνταν στην πλειοψηφία του από βετεράνους αντιστασιακούς, είχε τόση δυσπιστία απέναντι στον Χάγκεν Φλάισερ, ώστε δεν καταλάβαινε τι έλεγε. Διαμαρτυρόταν λοιπόν εναντίον του, αναγκάζοντάς τον να βγάλει, να δείχνει και να ανεμίζει την ταυτότητά του, λέγοντας «είμαι Έλληνας, είμαι Έλληνας πολίτης!». Συχνά ο Χάγκεν Φλάισερ με χιούμορ προσπαθούσε να καταλάβει αυτή τη δυσπιστία, υιοθετώντας τη θέση του κοινού: «Εμ, οι Γερμαναράδες δεν φτάνει που μας έκαψαν, ήρθαν τώρα να μας γράψουν και την ιστορία…» Τελικά με υπομονή, τιμιότητα και επιμονή κατάφερε να κερδίσει αυτό το δύσπιστο κοινό. Και δεν ήταν μόνο το κοινό των απλών ανθρώπων. Ας μην αποσιωπήσουμε και την τεράστια δυσπιστία που είχε να υπερνικήσει και μέσα στο πανεπιστήμιο από τους συναδέλφους μας. 

Αυτούς τους συνειδησιακούς συγκλονισμούς πιστεύω ότι μπόρεσε να τους ξεπεράσει μέσω της ισχυρής ηθικής δέσμευσής του στα αντιφασιστικά ιδεώδη. Ακούγεται παράξενη η σύζευξη του ιδεώδους με το αντι-, με την άρνηση. Αλλά η αποφυγή και η απόκρουση του κακού (ο ναζισμός ως το απόλυτο κακό) είναι εξίσου σημαντική, αν όχι σημαντικότερη από την επιδίωξη του ιδεώδους. Αυτό το εμφύσησε στους μαθητές του όχι μόνο με τη διδασκαλία, αλλά και με την αναζήτηση συμμετοχής στην εμπειρία. Όταν τους πήρε και τους πήγε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στα αντίστοιχα μουσεία και αρχεία στη Γερμανία το 2010, και ταυτόχρονα έκανε και μια ταινία για την επίσκεψη αυτή. Αυτό ήταν ένα ισχυρό μπόλιασμα στην ελληνική ιστορική κοινότητα με τη μνήμη του Ολοκαυτώματος, με την έννοια του τραύματος και της μνήμης. 

Η ισχυρή δέσμευση στην απόκρουση του κακού, αυτό νομίζω ότι είναι ουσιώδες στον Χάγκεν Φλάισερ. Νομίζω ότι είναι παραδειγματική και συμβολική η πρωτοβουλία του, το 2012, μετά τις πρώτες εκλογές του Μαΐου στις οποίες για πρώτη φορά η ναζιστική Χρυσή Αυγή μπήκε στο κοινοβούλιο με 20 βουλευτές και ποσοστό σχεδόν 7%. Τότε κάλεσε σε ένα δημόσιο μάθημα Έλληνες εβραίους, επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Η εκδήλωση είχε τεράστια απήχηση. Κοσμοσυρροή, ο κόσμος όρθιος, κρεμασμένος από τα παράθυρα, συνωστισμός στις σκάλες. Και μεγάλη απήχηση στον Τύπο, ως η αφύπνιση και η απάντηση του πανεπιστημίου, των ιστορικών, του κόσμου του πνεύματος στην επανεμφάνιση του ναζισμού. Ήταν μια μεγάλη ιστορική χειρονομία, ένα ισχυρό μήνυμα απέναντι στον διανοητικό εφησυχασμό των bystanders, δηλαδή των παθητικών παρισταμένων. 

Γι αυτό, στο πρόσωπο του Χάγκεν Φλάισερ εμείς οι φίλοι και συνάδελφοί του, τιμάμε τον ιστορικό και την επική πορεία του ανάμεσα σε δύο πατρίδες όπου το πολιτικό και ηθικό χρέος υπερισχύει, τον Αχαιό που ιστόρησε τον τρωϊκό πόλεμο από την Τροία. Στο πρόσωπό του τιμάμε την ηθική δέσμευση του ιστορικού. 

 

(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, 17 Σεπτεμβρίου 2018)