Μαρία Κουλούρη: Η γλωσσική ικανότητα είναι εγγενής ή επίκτητη; Πώς χαρτογραφείται στον εγκέφαλο η ικανότητα αυτή;

Μαρία Λάτσαρη: Η γλωσσική ικανότητα είναι εγγεγραμμένη στον εγκέφαλο και εντοπισμένη σε συγκεκριμένες περιοχές του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου, που ελέγχουν την παραγωγή και την κατανόηση του λόγου, γνωστές ως περιοχές Broca και Wernicke, αντίστοιχα. Ύστερα από κάκωση της περιοχής Broca, οι ασθενείς μπορούν να κατανοήσουν την ομιλία των άλλων ανθρώπων, οι ίδιοι, όμως, μιλούν με τηλεγραφικό τρόπο (αφασία Broca). Ύστερα από κάκωση της περιοχής Wernicke, οι ασθενείς έχουν δυσχέρεια στην κατανόηση του λόγου, αλλά δεν έχουν πρόβλημα με την εκφορά των λέξεων (αφασία Wernicke). Η ταχύτητα με την οποία μαθαίνουν τα παιδιά τους γλωσσικούς κανόνες δείχνει ότι ίσως να υπάρχει εγγεγραμμένη στον εγκέφαλο μία «καθολική γραμματική» –ένα σύνολο έμφυτων κανόνων που έχουν από κοινού όλες οι γλώσσες του κόσμου–, η οποία βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση στο νευρικό σύστημα, ώσπου να ενεργοποιηθεί από την ίδια τη χρήση της γλώσσας, όπως πρώτος είπε ο Νόαμ Τσόμσκι.

 

Μ.Κ.: Ποιοι είναι οι μηχανισμοί του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη γλώσσα; Διαφέρουν από εκείνους που σχετίζονται με άλλες γνωστικές λειτουργίες;

Μ.Λ.: Στην προγλωσσική περίοδο το νήπιο (νη+έπος «λόγος») επικοινωνεί με το βρεφικό μουρμούρισμα (babbling) και με χειρονομίες. Όπως λέει ο Βασίλης Αλεξάκης στο μυθιστόρημα του «Η πρώτη λέξη», φαίνεται ότι πλάσαμε τις πρώτες λέξεις με τα χέρια μας σαν τα κουλουράκια. Ορισμένες πλευρές της γλώσσας έχουν τις ρίζες τους στη φυσική κατανόηση του κόσμου, δηλαδή στον τρόπο που βλέπουμε, αγγίζουμε και νιώθουμε τα πράγματα. Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, ότι η γλώσσα δεν είναι ανεξάρτητη από τις υπόλοιπες γνωστικές λειτουργίες, οι οποίες αποκτώνται με βάση εξελικτικά, αναπτυξιακά και περιβαλλοντικά «ιστορικά» γεγονότα. Αναπτύσσεται με την πάροδο του χρόνου, όπως και η οπτική αντίληψη. Ο εγκέφαλος, άλλωστε, πολυσύνθετος και δυναμικός, αργεί να ωριμάσει – ο προμετωπιαίος φλοιός, λόγου χάριν, που θεωρείται ο μαέστρος της προσωπικότητάς μας, φτάνει στην πλήρη ανάπτυξή του στην ηλικία των 25 ετών.

 

Μ.Κ.: Πώς γίνεται η συνεργασία του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου, όπου βρίσκεται η περιοχή του λόγου, με το δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο, όπου είναι η περιοχή που καταγράφονται οι δεξιότητες της τέχνης (δημιουργικότητα, φαντασία, ονειροπόληση, χιούμορ, διαίσθηση); Ποια η διαφορά λεκτικού και μη λεκτικού συστήματος; Υπάρχει σύνδεση μεταξύ τους;

Μ.Λ.: Η εξειδίκευση των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων έχει πάρει διαστάσεις μόδας. Το αριστερό ημισφαίριο θεωρείται το λεκτικό και το δεξιό το μη λεκτικό. Λέγεται ότι το αριστερό ημισφαίριο υπερέχει στον λογικό και αναλυτικό τρόπο σκέψης και το δεξιό σε θέματα αντίληψης του χώρου, στην ικανότητα αισθητικής διάκρισης και στον συναισθηματικό και διαισθητικό τρόπο σκέψης. Το δεξιό ημισφαίριο εμφανίζεται σχεδόν ανίκανο να παράγει λόγο, ωστόσο φαίνεται ικανό να επεξεργάζεται άλλα στοιχεία της γλώσσας που δεν κωδικοποιούνται από τη γραμματική ή από την επιλογή του λεξιλογίου όπως είναι η προσωδία του λόγου. Έχει, επίσης, χαρακτηριστεί ως το «καλλιτεχνικό» ημισφαίριο του εγκεφάλου. Ωστόσο, δεν υπάρχουν αρκετά δεδομένα που να αποδεικνύουν την εξειδίκευση του δεξιού ημισφαιρίου ως προς την τέχνη. Σήμερα πιστεύουμε ότι στον φυσιολογικό εγκέφαλο, λόγω των εκτεταμένων διημισφαιρικών συνδέσεων, τα δύο ημισφαίρια αλληλεπιδρούν τόσο μεταξύ τους, ώστε δεν είναι εφικτό να διαχωριστούν σαφώς οι λειτουργίες τους.

 

Μ.Κ.: Έχουμε διαβάσει σε κείμενα του Γιώργου Χειμωνά, αλλά και άλλων ειδικών, ότι η δημιουργία στηρίζεται στο μη λεκτικό σύστημα. Πώς εξηγείται αυτό;

Μ.Λ.: Ο Γιώργος Χειμωνάς φαίνεται να ταυτίζει το μη λεκτικό σύστημα με το δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο. Αν όσα συζητήσαμε παραπάνω για την αλληλεπίδραση των δύο ημισφαιρίων ισχύουν, η δημιουργικότητα δε θα μπορούσε να αποδοθεί αποκλειστικά στο δεξιό ημισφαίριο. Εξάλλου, παρόλο που έχουμε εξερευνήσει σε μεγάλο βαθμό την αντίληψη, τη μνήμη, το συναίσθημα, τη συνείδηση ακόμη και την ελεύθερη βούληση, δεν έχουμε ιδέα για το τι γίνεται στον εγκέφαλο με τη δημιουργικότητα. Δεν έχουμε ιδέα, παραδείγματος χάριν, για το τι γινόταν στον εγκέφαλο του Σολωμού όταν έγραφε στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους»: «Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι. Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει. Όποιος πεθαίνει σήμερα, χίλιες φορές πεθαίνει».

 

Μ.Κ.: Παρατηρείται διαφορετική εγκεφαλική λειτουργία ανάμεσα στην απλή γραφή και τη συγγραφή ενός λογοτεχνικού έργου; 

Μ.Λ.: Από όσο γνωρίζω, δεν έχει μελετηθεί κάτι τέτοιο. Οι απεικονιστικές τεχνικές του εγκεφάλου (fMRI, PET) θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Λέτε κάποια στιγμή να υπάρχουν χαπάκια που θα μας ωθούν σε ένα ποιοτικό άλμα από την απλή στη λογοτεχνική γραφή, όπως σήμερα τα smartdrugs ενισχύουν τη μνήμη και τη μάθηση; Η γενιά των μπιτ συγγραφέων, λόγου χάριν, είχε εμπειρίες και διερεύνησε τις ψυχοτρόπες ουσίες ως μέσο για την απελευθέρωση της έμπνευσης και της ζωής. Ο δημιουργός ανέκαθεν αναζητά με εμμονή το ξεχωριστό, που, μάλλον, κρύβεται σε ανεξερεύνητες μέχρι σήμερα εγκεφαλικές συνάψεις.

 

Μ.Κ.: Το συγγραφικό έργο του νευρολόγου Όλιβερ Σακς αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς ο καθαρά επιστημονικός λόγος της νευρολογίας μπορεί να μετασχηματιστεί σε λογοτεχνία. Σε προσωπικό επίπεδο, έχουν υπάρξει στιγμές όπου ο λόγος των νευροεπιστημών να έχει εμπλακεί με εκείνον της ποίησης και αντίστροφα; 

Μ.Λ.: Στα κείμενα του Όλιβερ Σακς, το επιστημονικό και το μυθιστορηματικό έλκονται και επιζητούν να συνυπάρξουν. Ο ίδιος έλεγε «είμαι εξίσου, αν και ατελώς, θεωρητικός και δραματουργός, είμαι φτιαγμένος εξίσου για το επιστημονικό και το ρομαντικό, και βρίσκω συνεχώς και τα δύο στην ανθρώπινη κατάσταση». Ο διάλογος αυτός είναι και για μένα μία διαρκής πρόκληση. Στην «Εν δυνάμει πραγματικότητα» (εκδ. Μανδραγόρας, 2016) προσπαθώ βιολογικές έννοιες –αντίληψη, ενσυναίσθηση, ανασυνδυασμένο DNA, συναισθησία– να τις κάνω ποίηση. Πιστεύω ότι ο ποιητικός λόγος δεν είναι μόνο πηγή αισθητικής απόλαυσης, αλλά, κυρίως, δυναμική λειτουργία. Ποίηση και νευροεπιστήμη ψηλαφούν αυτό που ακόμη είναι ασχημάτιστο, άρρητο, χαοτικό. Πολιορκούν τον εγκέφαλο, αναζητούν με διαφορετικά μέσα το χρυσό δέρας της ανθρώπινης συνείδησης. Το ελικοειδές μονοπάτι που οδηγεί στην κατανόηση του κόσμου.

 

(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, 27 Σεπτεμβρίου 2017)