there’s a bluebird in my heart that
wants to get out
but I’m too clever, I only let him out
at night sometimes
when everybody’s asleep.

 

24 Μαρτίου 1967. Ο Emilio Renzi σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Βλέπω κριτικά κάποιες αποφάσεις που πήρα στη ζωή μου σχετικά με το μέλλον της λογοτεχνίας μου. Για παράδειγμα το να ζω χωρίς τίποτα, χωρίς περιουσία, χωρίς υλικά αγαθά που να με καθηλώνουν και να με δεσμεύουν. Για μένα το να επιλέγεις σημαίνει να ξεφορτώνεσαι κάτι, να αφήνεις κατά μέρος. Αυτός ο τρόπος ζωής καθορίζει το στυλ μου, απογυμνωμένο, ευκίνητο. Πρέπει να είσαι σβέλτος, έτοιμος να αφήσεις τα πάντα και να αποδράσεις». Η φωνή του Emilio Renzi, το alter ego του Ricardo Emilio Piglia Renzi, σίγησε την Παρασκευή, 6 Ιανουαρίου 2017. Tον Σεπτέμβριο του 2013 ο συγγραφέας διαγνώσθηκε με αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση (ALS) που σταδιακά θα οδηγούσε σε γενική παράλυση. Από τότε, στόχος του ήταν να οργανώσει και να εκδώσει το ημερολόγιό του (ένα γιγαντιαίο έργο που ξεκίνησε το 1957 και που το 2013 αριθμούσε πλέον πάνω από τριακόσια τετράδια) σε τρεις τόμους, με τίτλο Los diarios de Emilio Renzi. Οι πρώτοι δύο, που καλύπτουν την περίοδο 1957-1975, κυκλοφορούν ήδη από τις εκδόσεις Anagrama, ενώ ο τρίτος αναμένεται να εκδοθεί φέτος.

Γεννημένος το 1940 στο Αδρογκέ (Adrogué), μια μικρή πόλη είκοσι τρία χιλιόμετρα νότια του Μπουένος Άιρες, ο Piglia θεωρείται σήμερα ο σημαντικότερος Αργεντινός συγγραφέας της γενιάς του και ένας από τους πιο σημαντικούς της σύγχρονης ισπανόφωνης λογοτεχνίας. Το 2009 ετοιμάσαμε με τον Γιάννη Πατίλη για το Πλανόδιον ένα αφιέρωμα με διηγήματα και δοκίμιά του, μαζί με κάποιες σημειώσεις από την πρώτη μας συνάντηση σε μια συνοικιακή καφετέρια του Μπουένος Άιρες. Αργότερα του έστειλα ένα αντίτυπο του αφιερώματος. «Αγαπητή Ελένη», μου γράφει, «συγγνώμη που άργησα να σου απαντήσω, είχα πολλή δουλειά, αρχικά στην Ισπανία και μετά στο Princeton, όπου μόλις έχουν ξεκινήσει τα μαθήματα [...]. Έλαβα το αντίτυπο του αφιερώματος και το έχω φυλάξει ανάμεσα στα πιο πολύτιμα υπάρχοντά μου... γιατί δεν μπορώ να διαβάσω τίποτα (έκανα λατινικά και όχι ελληνικά στο πανεπιστήμιο), παρόλο που μπορώ να υποψιαστώ τι λένε τα διηγήματα... ». 

Στο αφιέρωμα μπορεί κανείς να βρει ένα αρκετά εκτενές βιογραφικό του συγγραφέα, όπως επίσης και ένα σύντομο εισαγωγικό σημείωμα για το έργο του. Εδώ απλά αναφέρω ότι στο διάστημα 2011-2015, ο Piglia απέσπασε τρία διεθνή λογοτεχνικά βραβεία: το Premio Rómulo Gallegos για το μυθιστόρημά του Νυχτερινός στόχος (2011), το Premio Iberoamericano de Narrativa Manuel Rojas (2013) και το Prix Formentor (2015), που πενήντα τέσσερα χρόνια πριν ο συμπατριώτης του Jorge Luis Borges είχε μοιραστεί με τον Samuel Beckett. 

Το 2015 ο Piglia εμφανίζεται ανώνυμα ως «Ασθενής 106» στην ιστοσελίδα της εταιρείας Genervon Biopharmaceuticals που κατασκευάζει το GM604, ένα φάρμακο που επιβραδύνει την εξέλιξη της νόσου. Σύμφωνα με την αναφορά της Genervon, ο «εβδομηντατετράχρονος Αργεντινός» και «Ομότιμος Καθηγητής Αμερικανικού Πανεπιστημίου» φαίνεται να επικοινωνεί πλέον αποκλειστικά με συσκευή Tobii, η οποία εντοπίζει το βλέμμα του χρήστη και μεταφέρει τις κινήσεις των ματιών στην οθόνη ενός έξυπνου υπολογιστή. Ο συγγραφέας καταφέρνει να δουλεύει πυρετωδώς 8-9 ώρες τη μέρα μεταγράφοντας τα ημερολόγια του Emilio Renzi με τη συμβολή της βοηθού του, Luisa Fernández. Η περίπτωση του Piglia, που σε μια συνέντευξη το 1984 είχε πει σχεδόν προφητικά πως «η πραγματικότητα είναι υφασμένη με μυθοπλασίες», φέρνει στο νου ένα κείμενο του Borges. Αναφέρομαι στο διήγημα «Το μυστικό θαύμα», όπου ο χρόνος σταματά για τον Τσέχο συγγραφέα, Jaromir Hladík, καθώς αυτός βρίσκεται μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα των Ναζί. Στην πραγματικότητα, ενώ η εκτέλεσή του γίνεται την καθορισμένη ώρα, στο μυαλό του Hladík κυλά ένας ολόκληρος χρόνος, γεγονός που του επιτρέπει να ολοκληρώσει την ημιτελή τραγωδία του Οι εχθροί. Τον Δεκέμβριο του 2015 και αφού του έχει χορηγηθεί το GM604, ο Piglia γράφει στην σύντροφό του, Beba Eguía, μέσω της Tobii: «Αισθάνομαι καλύτερα [...]. Η κίνηση των ποδιών μου είναι καλύτερη και καλυτερεύει συνέχεια. Ελπίζω [...] να καταφέρω να αναπνέω χωρίς σωλήνα και έπειτα να μπορέσω να μιλήσω. Εύχομαι να ανακτήσω τη χρήση του δεξιού χεριού για να είμαι σε θέση να διαβάζω και να γράφω μόνος μου, αλλά η διαδικασία είναι αργή. Εννοείται πως θέλω πολύ να περπατήσω [...] και κάνω ό,τι είναι δυνατόν για να γίνω καλύτερα. [...] Έχω πολύ καλή διάθεση και είμαι αισιόδοξος». 

Ο Piglia ποτέ δεν κατάφερε να ανακτήσει την κίνηση του δεξιού χεριού του, αλλά μπόρεσε να ολοκληρώσει, όπως ο Hladík, ένα έργο ζωής σε ελάχιστο χρόνο. Έμαθα για τον θάνατό του την επομένη από τη Soledad, μια φίλη από την Ουρουγουάη που εκείνες τις μέρες βρισκόταν στη Βαρκελώνη. Κοιτάω αμέσως στα αρχεία μου και βρίσκω το αφιέρωμα. Ενστικτωδώς ψάχνω τη γυναίκα-μηχανή στο διήγημα «Η νήσος». Είναι η Ana Livia Plurabelle, ένα «μαγνητοφώνο διπλής εισδοχής» που έφτιαξε ένας εξόριστος Ιρλανδός με το όνομα Nolan όταν ναυάγησε στη «νήσο του Φίνεγκανς», μια γλωσσική ουτοπία όπου «ἡ ἔννοια τοῦ συνόρου εἶναι χρονικὴ καὶ τὰ ὅριά του κλίνονται ὅπως οἱ χρόνοι ἐνὸς ρήματος». Η Ana Livia «διαβάζει τὶς σκέψεις τοῦ συζύγου της (Νόλαν) καὶ τοῦ μιλᾶ ἐνῶ αὐτὸς εἶναι νεκρὸς (ἢ κοιμισμένος), μονάχη στὸ νησὶ γιὰ χρόνια, ἐγκαταλειμμένη σὲ μιὰ πέτρα, μὲ τὶς κόκκινες ταινίες καὶ τὰ καλώδια καὶ τὸ μεταλλικὸ πλαίσιο στὸν ἥλιο». Στο μυαλό μου έρχεται ο Piglia Hladík Nolan που, συνδεδεμένος με την Tobii και έναν έξυπνο υπολογιστή, ξενυχτά μεταγράφοντας τα 327 τετράδια του Emilio Renzi, μέχρι που η εικόνα του γίνεται ένα με εκείνη της γυναίκας-μηχανής με τις ταινίες και τα καλώδια: «Μὲ τὸ τέλος τοῦ ἕκτου χρόνου στὴν ἐξορία, ὁ Νόλαν ἔχασε κάθε ἐλπίδα πὼς θὰ διασωζόταν κι ἄρχισε νὰ μὴν κοιμᾶται καὶ νά ’χει ψευδαισθήσεις καὶ νὰ ὀνειρεύεται πὼς ξενυχτοῦσε τὶς νύχτες ἀκούγοντας τὸν ἀσύρματο καὶ γλυκὸ ψίθυρο τῆς φωνῆς τῆς Ἄννα Λίβια».

Την περασμένη Πέμπτη επικοινώνησα μετά από καιρό με τον Γιάννη για να του πω τα νέα. Δεν είχε ακούσει τίποτα. «Σαν να έφυγε ένας δικός μας άνθρωπος», μου γράφει. Δεν έχω διαβάσει ακόμη τα ημερολόγια, αλλά σύντομα θα το κάνω. Θα ξενυχτήσω ακούγοντας τη φωνή του Ricardo Piglia που απέδρασε, αφήνοντας πίσω του τον απογυμνωμένο λόγο του Emilio Renzi και μια πραγματικότητα που ολοένα γίνεται μυθοπλασία. 

Ουάσινγκτον, 20 Ιανουαρίου 2017

 

(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, 22 Ιανουαρίου 2017)