Απρόβλεπτες υπερατλαντικές διαδρομές του ελληνοαμερικάνικου ριζοσπαστισμού: Η «Κόκκινη Αμερική» του Κωστή Καρπόζηλου

Δημήτρης Χριστόπουλος

πρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δικαιωμάτων του Ανθρώπου – Πάντειο Πανεπιστήμιο

Μυθιστορηματικοί συνειρμοί

Στη σελίδα 368 της Κόκκινης Αμερικής βρίσκεται η ακόλουθη υποσημείωση: «Λαϊκή Επιτροπή Διαμαρτυρίας, "Ποιος ο πραγματικός Μανιαδάκης", Μπουένος Άιρες, Νοέμβριος 1941». Αναπάντεχο! Tο 1941 στην πρωτεύουσα της Αργεντινής, χιλιάδες χιλιόμετρα από την Ελλάδα, να δημοσιεύεται μια μπροσούρα με στόχο να αποκαλύψει την ταυτότητα του διαβόητου Έλληνα στρατιωτικού, ο οποίος (κατόπιν διάβασα ότι) είχε φτάσει εκεί λίγους μήνες πρωθύστερα και επαναπατρίστηκε μερικά χρόνια μετά, το 1949, για να πεθάνει εν ειρήνη στην Αθήνα της Χούντας το 1972.

Με τέτοιες απρόβλεπτες διαδρομές στον χώρο και στον χρόνο μας εξοικειώνει Η Κόκκινη Αμερική και το ακόμη πιο μεγάλο προτέρημα του βιβλίου είναι ότι μας προκαλεί να τις συνεχίσουμε αφήνοντας τον νου μας να επεξεργάζεται μαζί με τον συγγραφέα αυτό που νομίζω ότι είναι η βασική του μέριμνα: την ανάδειξη του πώς ο κοινωνικός μετασχηματισμός και ο αγώνας για την επίτευξή του βρίσκεται σε διάλογο με την καθημερινότητα των πρωταγωνιστών του.

Ο Καρπόζηλος λοιπόν δεν φιλοδοξεί να μας δώσει μια «Ιστορία του ελληνικού κομμουνιστικού και σοσιαλιστικού κινήματος στις ΗΠΑ» μέσα από τις παραδοσιακές μεγαλόσχημες, γραμμικές και απρόσωπες αφηγήσεις. Το κάνει με άλλον τρόπο: μέσα από τα μικρά περιστατικά στις ζωές των ανθρώπων του, στήνει μια μεγαλόπνοη πλοκή, ένα κέντημα διπλής ύφανσης, που δίνει το νόημα που αρμόζει στην ήπειρο της ιστορίας μακριά από τον διδακτισμό που, κατά την άποψή μου, διέπει πολλές ιστορικές αφηγήσεις ακόμη. 

Σε μια στιγμή όπου η ιστορική γραφή φαίνεται να χάνει τους χυμούς της, βιβλία σαν την Κόκκινη Αμερική δημιουργούν μυθιστορηματικούς συνειρμούς που αφενός βάζουν για τα καλά τον αναγνώστη στο θέμα του και αφετέρου χειραφετούν τη φαντασία του επέκεινα. Ο αναγνώστης, έχοντας διαβάσει αυτό το βιβλίο θα νιώσει όπως έχοντας δει τον Νονό 1 και 2 του Κόπολα: συνεπαρμένος από την πλοκή και συνάμα πλουσιότερος σε γνώση, καθώς ένα περιθωριακό φαινόμενο γίνεται κεντρικό θέμα με τρόπο γοητευτικό. Νομίζω ότι ένας καλός Αμερικάνος σκηνοθέτης θα μπορούσε να κάνει την Κόκκινη Αμερική μια έξοχη ταινία όπου οι προσωπικές διαδρομές στον χώρο και στον χρόνο του πρώτου μισού του 20ού αιώνα σκιαγραφούν εκπληκτικές περιπέτειες αδιάγνωστης έκβασης.

 

«Πού βαδίζουμε; Κανεί δεν το ξέρει…»

Το απρόβλεπτο είναι μια καλώς νοούμενη εμμονή του συγγραφέα, ένα σχέδιο πρόσβασης στο πραγματικό, το οποίο διατρέχει διαρκώς το βιβλίο. Κάνω μια μικρή παρέκβαση θεωρίας και θα αναφερθώ στον Αλτουσέρ ο οποίος το 1985 σε μια ιστορική στιγμή παγίωσης των βεβαιοτήτων έγραφε προς επίρρωση της εμμονής στο απρόβλεπτο: 

«Πού βαδίζουμε; Κανείς δεν το ξέρει και κανείς δεν είναι σε θέση να ορίσει την οποιαδήποτε στρατηγική για να αντιμετωπίσει έναν κόσμο ολωσδιόλου άγνωστο ως προς τις ουσιαστικές του δομές... Βρισκόμαστε στο στάδιο που δεν επιτρέπει το προανάκρουσμα του μέλλοντος και την θεμελίωση μιας "νέας ηγεμονίας" για να ενώσει την κατακερματισμένη σε ψευδοεθνικές και νεοζηλωτικές συγκρούσεις ανθρωπότητα». (Αλτουσέρ, Φιλοσοφικά, 149)

Τον Δεκέμβριο του 1944, ο Καρπόζηλος βρίσκει ανάμεσα στους ξένους ανταποκριτές στην Αθήνα τον Ελληνο-αμερικάνο καταγωγής από τη Βαμβακού του Πάρνωνα Connie Poulos, o oποίος είχε ακολουθήσει τη δική του διαδρομή προς την πρωτεύουσα, ακολουθώντας τη θριαμβευτική είσοδο των ανταρτών στην απελευθερωμένη πόλη και έχοντας προηγούμενως διασχίσει το Αιγαίο από τη Σμύρνη για την Εύβοια. Στον απόηχο του Δεκέμβρη άφησε την Αθήνα και ξεκίνησε μια εντυπωσιακή περιοδεία στα Βαλκάνια, καταγράφοντας την κατάρρευση των απολυταρχικών κυβερνήσεων και την ανάδυση των νέων με τη στήριξη της ΕΣΣΔ. Πήγε σύντομα στη Μέση Ανατολή, επέστρεψε στην Ελλάδα για τις εκλογές του 1946 και, αμέσως μετά, από τις αρχές του 1947 ξεκινά μια νέα περιοδεία, με στόχο τον σχολιασμό της διαφαινόμενης ευρωπαϊκής διαίρεσης. Φτάνοντας στη Βιέννη, ο Poulos ενημερώθηκε από την αμερικανική στρατιωτική διοίκηση ότι η αίτησή του να επισκεφθεί το Βερολίνο είχε απορριφθεί ενώ ο ίδιος χαρακτηριζόταν πια «ανεπιθύμητος» και έπρεπε να επιστρέψει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Να μια προσωπική διαδρομή από τις πολλές, μέσα από τις οποίες ο συγγραφέας στήνει την πλοκή του βιβλίου. Η διαρκή εναλλαγή και διαπλοκή των ιστορικών και των γεωγραφικών τόπων και η συμβολή τους στη συγκρότηση του πολιτικού υποκειμένου αποτελεί εν τέλει την ανυπέρβλητη γοητεία της Κόκκινης Αμερικής

Εγώ ο ίδιος προσωπικά σε ένα ταξίδι μου στη Νέα Υόρκη πέρσι γνώρισα, κατόπιν μεσολάβησης του ίδιου του Καρπόζηλου, τον ανιψιό του Connie Poulos, έναν διακεκριμένο Ελληνοαμερικάνο ριζοσπάστη, με τον οποίον μαζί μιλήσαμε στο Left Forum στη Νέα Υόρκη ακριβώς πριν έναν χρόνο, στις 21 Μαΐου 2016. Αυτό το λέω για να φανεί ότι οι υπερατλαντικές διαδρομές του ελληνοαμερικάνικου ριζοσπαστισμού έχουν ακόμη κάποια μικρά σκιρτήματα μέσα από τις προσωπικές ιστορίες των πρωταγωνιστών τους, μολονότι φυσικά το τίμημα της μεταπολεμικής κοινωνικής ανέλιξης των Ελληνοαμερικάνων ήταν η σίγαση κάθε αντιπολιτευτικής φωνής από την πομπώδη συντηρητική καθημερινότητα της κοινότητας, όπως εύγλωτα αναδεικνύεται στο βιβλίο. 

 

Πολυπρισματικές ιστορίες

Οι πολυπρισματικές ιστορίες που συνθέτουν την Κόκκινη Αμερική καθιστούν, κατά την άποψή μου, το βιβλίο ένα επίτευγμα: ένα σημείο συνάντησης των διασπορικών και μεταναστευτικών σπουδών με την ιστορία του εργατικού κινήματος στο οποίο κυοφορείται η συγκρότηση του πολιτικού υποκειμένου μέσα από τις μεταλλάξεις της εθνικής ιδεολογίας με την ταξισυνειδησία, για να θυμηθούμε και τον τίτλο του ντοκιμαντέρ του Καρπόζηλου που βρίσκεται σε διαρκή συζήτηση με το βιβλίο του.

Στην αρχή λοιπόν η διεθνιστική πολιτική στράτευση των Ελληνοαμερικάνων κομμουνιστών εξατμίζει τις υπερεδαφικές αξιώσεις του εθνικού ελληνικού κέντρου: η κατά κυριολεξία ταξισυνειδησία στρέφεται εν μέρει εναντίον της εθνικής συνείδησης, όπως αυτή εκπέμπεται από το κέντρο την κρίσιμη ιστορική στιγμή. Σε αυτό συνίσταται ο «εργατικός εξαμερικανισμός»: η ενσωμάτωση στο πιο πολιτικό έθνος διά της συνείδησης της ταξικής θέσης σε αυτό. Η εκ πρώτης όψεως ασυμφιλίωτη αντίθεση με βάση τα αναλυτικά υλικά ενός αγοραίου υλιστικού αναγωγισμού: ενσωμάτωση στο πιο πολιτικό έθνος διά της συνειδητοποίησης της πάλης των τάξεων στο εντός του. Έτσι λοιπόν συγκροτείται το ριζοσπαστικό πολιτικό υποκείμενο το οποίο βυθισμένο στις βεβαιότητες των μεγάλων του αφηγήσεων βλέπει στον Νέο Κόσμο τον τόπο όπου όλα μπορούν να συμβούν, με πρώτο και καλύτερο την υλοποίηση του κομμουνισμού: όλα λοιπόν ενταγμένα στις «απεριόριστες δυνατότητες του μέλλοντος» και σε αντιδιαστολή με τις «περιοριστικές συνθήκες του παρόντος».

Τελικά, και εκεί που όλοι πιστεύουν πως η κρίση του 1929 θα δικαιώσει την κομμουνιστική προσδοκία, η εμπειρία της δεκαετίας του ΄40 τόσο στην Ελλάδα όσο και στις ΗΠΑ οδηγεί μέσα από τον φιλελεύθερο εκδημοκρατισμό και τον αμερικάνικο αντιφασισμό των Ελληνοαμερικάνων ριζοσπαστών στον αντικομμουνισμό ως τον ιδεατό τόπο της κατεξοχήν συνάρθωσης της εθνοτικής και αμερικάνικης ταυτότητας στα χρόνια του Ψυχρού πολέμου. Ο εργατικός εξαμερικανισμός των αρχών του 20ού αιώνα θα δώσει τη θέση του στην οικεία μας πλέον θέση ότι για να είσαι Αμερικάνος δεν μπορείς να είσαι κομμουνιστής και αυτό μπορούν να το βεβαιώσουν όσοι έχουν στηθεί παλιότερα στις ουρές μπροστά στο αμερικάνικο προξενείο για να αποκτήσουν την πολυπόθητη βίζα για τις ΗΠΑ.

Με τα δικά μου τα μάτια, κάποιου που έχει ασχοληθεί με τη μετανάστευση με άλλα υλικά από αυτά του Καρπόζηλου, το βιβλίο αυτό είναι μια έξοχη αναπαράσταση αυτού που στις ανθρωπολογικές σπουδές ονομάζεται transnationalism και ειδικώς στις μεταναστευτικές σπουδές διεθνική ιδιότητα του πολίτη, transnational citizenship. H διεθνική ιδιότητα του πολίτη επαναπροσδιορίζει την παραδοσιακή έννοια της ιθαγένειας αναπληρώνοντας την ενική και μοναδική εθνική αφοσίωση του ατόμου με την ικανότητά του να ανήκει σε περισσότερα έθνη μέσα από ετερόκλητες και αντιφατικές διαδικασίες συγκρότησης του ανήκειν στο πολιτικό, πολιτισμικό και το ταξικό πεδίο. Οι Ελληνο-Αμερικάνοι ριζοσπάστες είναι και Έλληνες και Αμερικάνοι. Με μιαν άλλη ίσως ανάγνωση, ούτε Έλληνες ούτε Αμερικάνοι. Η έννοια της δι-εθνικότητας χρονικά τοποθετείται κυρίως επί των ημερών μας και σχετίζεται με αυτό που ονομάσαμε παγκοσμιοποίηση από τα τέλη του 20ού αιώνα, ο Καρπόζηλος όμως την υφαίνει χωρίς να τη γνωρίζει αναφερόμενος σε μια εποχή που ο όρος «παγκοσμιοποίηση» δεν υπήρχε. Ειδωμένη λοιπόν έτσι, η Κόκκινη Αμερική είναι επίσης μια ιστορία πρώιμης παγκοσμιοποίησης.

 

H uπόσχεση και η διάψευση

Απέναντι σε κυρίαρχες γραμμικές ιστορικές αφηγήσεις, τόσο οικείες στον χώρο της ιστορίας της μετανάστευσης, της διασποράς, της Αριστεράς και του εργατικού κινήματος, η Κόκκινη Αμερική είναι ένα προσεκτικό διπλό μάθημα: της υπόσχεσης του ανοιχτού μέλλοντος αλλά και συνάμα της εκτίμησης του απρόβλεπτου της ιστορικής εξέλιξης και της εκκωφαντικής διάψευσης των προσδοκιών. Δεν είναι όμως μάθημα απαισιοδοξίας. Είναι μάθημα, όπως θα έλεγε ο Τ. Ίγκλετον, ελπίδας χωρίς αισιοδοξία...

Είχα κάμποσο καιρό να διαβάσω βιβλίο 540 σελίδων και το κατάφερα άνετα, διότι η Κόκκινη Αμερική είναι ένα βιβλίο που γοητεύει. Δύο κριτικές παρατηρήσεις θα έκανα προκειμένου αυτό το εγκώμιο να γίνει ακόμη πιο πειστικό: νομίζω ότι, μέσα στην αγωνιωδη προσπάθεια του συγγραφέα να συναρμολογήσει περίτεχνα αυτές τις συναρπαστικές διαδρομές, μερικές φορές ίσως θα μπορούσε να γράφει κάπως λιγότερα. Βέβαια, μπορώ να ακούσω ως αντεπιχείρημα ότι οι πολλές λεπτομέρειες λένε πολλά στους ιστορικούς (κι εγώ ιστορικός δεν είμαι). Το δεύτερο που θα εντόπιζα είναι ότι η διείσδυση του συγγραφέα στο ιστορικό βάθος του ελληνικού ριζοσπαστισμού στις ΗΠΑ τον αποσπά από το να εξετάσει το θέμα συγκριτικά πλαισιώνοντάς το με ενδεικτικές αναφορές σχετικά με την πολιτική ριζοσπαστικοποίηση άλλων μεταναστευτικών εθνοτήτων στις ΗΠΑ τον καιρό εκείνο. Νομίζω ότι μια τέτοια προοπτική θα ήταν δεόντως αποκαλυπτική: γιατί, έναντι άλλων, οι Έλληνες να μπλέξουν με τον κομμουνισμό και οι Ιταλοί περισσότερο με την αναρχία;

 

Για κατακλείδα, μια προσωπική νότα

Θα κλείσω με μια προσωπική νότα: με τον συγγραφέα έχουμε στενή σχέση που έχει αναπτυχθεί εντατικά τα τελευταία χρόνια. Η λαμπρότητα του βιβλίου του είναι σύμπτωμα της δικής του λάμψης. Η μακροπρόθεσμη διαχείριση της λάμψης αυτής με σύνεση, τόλμη και αντοχή είναι η πρόκληση που εξ αντικειμένου άνθρωποι σαν τον Κωστή Καρπόζηλο καλούνται να αντιμετωπίσουν. 

Θα παραφράσω, για το τέλος, αυτό που ο συγγραφέας λέγει στην εισαγωγή πως του υπέδειξε η σύντροφός του ιστορικός Ελένη Κυραμαργιού με το παράδειγμά της: ότι η ιστορία είναι ταυτόχρονα σύνθετη και εξαιρετικά απλή – όπως τελικά οι ανθρώπινες σχέσεις. Αυτό μαθαίνει κανείς από το βιβλίο τούτο με τρόπο αριστοτεχνικό. Νομίζω ότι η Κόκκινη Αμερική υποδεικνύει σε τελευταία ανάλυση πόσο απλές και πόσο σύνθετες συνάμα είναι οι σχέσεις που συγκροτούν τα υποκείμενα καθώς, όπως γράφει ο Μαρξ στην 6η Θέση για το Φόυερμπαχ, «η ουσία του ανθρώπου δεν είναι αφαίρεση που υπάρχει μέσα στο μεμονωμένο άτομο. Στην πραγματικότητά της, είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων». 

Τα υποκείμενα της Κόκκινης Αμερικής λοιπόν δεν είναι απλώς τα θύματα της ιστορίας, είναι το, κατά Μαρξ, σύνολο των συναρπαστικών και απρόβλεπτων κοινωνικών σχέσεων που φιλοτεχνεί ο συγγραφέας. Είναι όντως οι πρωταγωνιστές.

 

(Πρώτη δημοσίευση: ΧΡΟΝΟΣ, 22 Ιουνίου 2017)

ΧΡΟΝΟΣ #50, 22 Ιουνίου 2017

O Δημήτρης Χριστόπουλος είναι Πρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστήμιου.

Διαβάστε το βιβλίο
του Δημήτρη Χριστόπουλου
«Η κρίση των δικαιωμάτων»
(μπορείτε επίσης να το «κατεβάσετε» και να το εκτυπώσετε)

ebook, 166 σελ.,
isbn 978-960-504-140-3

Με τα δικά μου τα μάτια, κάποιου που έχει ασχοληθεί με τη μετανάστευση με άλλα υλικά από αυτά του Καρπόζηλου, το βιβλίο αυτό είναι μια έξοχη αναπαράσταση αυτού που στις ανθρωπολογικές σπουδές ονομάζεται transnationalism και ειδικώς στις μεταναστευτικές σπουδές διεθνική ιδιότητα του πολίτη, transnational citizenship. H διεθνική ιδιότητα του πολίτη επαναπροσδιορίζει την παραδοσιακή έννοια της ιθαγένειας αναπληρώνοντας την ενική και μοναδική εθνική αφοσίωση του ατόμου με την ικανότητά του να ανήκει σε περισσότερα έθνη μέσα από ετερόκλητες και αντιφατικές διαδικασίες συγκρότησης του ανήκειν στο πολιτικό, πολιτισμικό και το ταξικό πεδίο. Οι Ελληνο-Αμερικάνοι ριζοσπάστες είναι και Έλληνες και Αμερικάνοι. Με μιαν άλλη ίσως ανάγνωση, ούτε Έλληνες ούτε Αμερικάνοι.