Ερωτήματα και απαντήσεις

Ηρακλής Παπαϊωάννου

Ο ΑΦΡΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΩΝ ΗΜΕΡΩΝ #56

Μια στερεότυπη σχεδόν άποψη που αναπαράγεται συχνά είναι ότι η τέχνη, και η φωτογραφία ασφαλώς ως τέτοια, θέτει τα ερωτήματα, χωρίς να απαιτούνται αναγκαστικά απαντήσεις· πως τα ερωτήματα είναι από μόνα τους συχνά σαγηνευτικά. Είναι αλήθεια ότι τα περίπλοκα ερωτήματα, σύγχρονα ή διαχρονικά, έχουν ανάγκη από προσεκτικές διατυπώσεις, απαιτούν διεισδυτικό βλέμμα, κοντά στο κέντρο των πραγμάτων. Και όταν αυτό συμβαίνει διαθέτουν πράγματι ιδιαίτερη γοητεία, όπως η μαιευτική μέθοδος του Σωκράτη, με την οποία ο φιλόσοφος επιχειρούσε να ανασύρει την αλήθεια του εκάστοτε συνομιλητή του, αποφεύγοντας τον βαρετό διδακτισμό. Ποιος δεν προτιμά να (νομίζει έστω ότι) ανακαλύπτει μια αλήθεια αντί να του επιβάλλεται μία, ακόμη και σχεδόν οφθαλμοφανής; Είναι γεγονός επίσης ότι εξειδικευμένες επιστημονικές κοινότητες, με βαρύ θεωρητικό οπλοστάσιο, αδυνατούν να καταλήξουν πάντα σε απαντήσεις, ρητές τουλάχιστον. Πολλές από αυτές, σε διάφορα επιστημονικά πεδία, απαίτησαν δεκαετίες έρευνας και χρειάστηκε αργότερα να αναθεωρηθούν, με βάση νέα δεδομένα. Ποτέ όμως δεν ετέθη εκτός θέας η αναγκαιότητα μιας απάντησης. Άλλο είναι, τελικά, να αποδέχεται κανείς την πιθανή μερικότητα ή σχετικότητα ενός αποτελέσματος, κι άλλο να υιοθετεί προγραμματικά τη θέση ότι αρκεί το ερώτημα. Θα το δεχόμασταν αυτό αβασάνιστα στη φιλοσοφία, την ιστορία, την ιατρική, τα μαθηματικά; 

Η φωτογραφία αγαπήθηκε και πολεμήθηκε ενίοτε για την ικανότητά της να περιγράφει ανάγλυφα όσο και έντεχνα την εξωτερική πραγματικότητα, να διεγείρει πολλαπλά τα ανακλαστικά των ανθρώπων, να χειρουργεί ωμά την εκάστοτε κοινωνική συνθήκη, να διαπερνά την επιφάνεια φέρνοντας το κοινό συχνά αντιμέτωπο με καίρια, άγνωστα, τετριμμένα θέματα. Η ικανότητά της αυτή της επιφύλαξε ιστορικά διακεκριμένη θέση στο παιχνίδι των δύσκολων ερωτήσεων και των δυνητικών απαντήσεων. Αν, όμως, η φωτογραφία σήμερα θεωρείται δημοφιλής τέχνη και μορφή επικοινωνίας όσο ποτέ άλλοτε, μπορεί να μεταφέρει μόνο ερωτήματα; Μήπως η δημοφιλία διευρύνεται με την αποφυγή λεπτών απαντήσεων; Ανταμείβει καλύτερα η εποχή την ασφάλεια των κεκτημένων θέσεων από την τόλμη που απαιτεί μια μικρή έστω πρόοδος; Αν κανείς απεμπολήσει την όποια δυνατότητα απάντησης δεν αυτοπεριορίζεται να ατενίζει πίσω από αόρατα όρια; Η απόπειρα απάντησης προϋποθέτει στοχασμό, να βυθιστεί κανείς σε άγνωστα νερά, πέρα από την προφανή ευκολία της ρηχότητας. Υπερβαίνει την καλή τεχνική, την προσωπική ματιά, ζητώντας να ενσταλάξει στο περιεχόμενο μια βαθύτερη ουσία. Απαιτεί ακόμη συχνά να τοποθετηθεί κανείς ανοιχτά, να μην κρύβεται πίσω από βολικές αμφισημίες και αμφιλεγόμενες ουδετερότητες, καλλιεργώντας το ευρύτερο δυνατό φίλιο ακροατήριο, χωρίς να διαταράσσονται ισορροπίες, ή να απειλούνται συγκρούσεις και ρήξεις.

Η τέχνη είναι μια πράξη που επιχειρεί να αλλάξει το βλέμμα μας στον κόσμο, συχνά τον ίδιο τον κόσμο, και ως τέτοια είναι εγγενώς πολιτική πράξη, συνειδητά ή ασυνείδητα. Κάθε έργο τέχνης σχεδόν περιέχει δυνητικά τη θέση του καλλιτέχνη για την εποχή, την κοινωνία, τον εαυτό του, την ίδια την τέχνη. Μπορεί, λοιπόν, να διαχωριστεί αεροστεγώς η ερώτηση από την ενδεχόμενη απάντησή της; Κάθε σημαντικό έργο δεν περιέχει, αναπόδραστα, μια πρόθεση απάντησης στο ίδιο το ερώτημα που θέτει, συνιστώντας παράλληλα μοναδικό θραύσμα από την εσωτερική αλήθεια του δημιουργού του; Ίσως τότε είναι στο χέρι του θεατή να σηκώσει το γάντι. Και στο χέρι του καλλιτέχνη να συνεχίσει ακούραστα να το πετάει.

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου (Θεσσαλονίκη, 1962), σπούδασε Φυσική στο Α.Π.Θ., έκανε μεταπτυχιακό στη φωτογραφία στο New York University και διδακτορικό στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Α.Π.Θ. Από το 1999 εργάζεται στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και από το 2016 είναι διευθυντής του. Το διάστημα 1993-2006 υπήρξε οργανωτικό στέλεχος του ετήσιου διεθνούς φεστιβάλ φωτογραφίας Photosynkyria. Δημοσίευσε μεγάλο αριθμό κειμένων και δοκιμίων για τη φωτογραφία, ενώ επιμελήθηκε πολλές φωτογραφικές εκθέσεις και εκδόσεις. Έχει μεταφράσει έργα των Susan Sontag, Ian Jeffrey και Villem Flusser για τη φωτογραφία στα ελληνικά. Έχει εκδώσει τα έργα Οι φωτογραφίες Marlboro και η χλιαρή Άγρια Δύση (Άγρα, 2009) και Η φωτογραφία του ελληνικού τοπίου (Άγρα, 2015). Επίσης, επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην Ελλάδα. Μια ανθολογία κειμένων (Νεφέλη, 2013) και την έκδοση Μανόλης Αναγνωστάκης, 12 ποιήματα / φωτογραφίες (fairead/oxymoron, 2015).

Ηρακλής Παπαϊωάννου