Ο Μέγας Ανατολικός του Ανδρέα Εμπειρίκου είναι ένα εκτεταμένο ερωτικό μυθιστόρημα που γράφτηκε από το 1945 ως το 1951. Είναι γραμμένο δηλαδή αμέσως μετά τον Πόλεμο και συνδέεται άμεσα με αυτόν. Η σχέση αυτή, βέβαια, δεν έγινε αμέσως εμφανής μετά την πρώτη έκδοση, το 1990-1992, πλην των τριών πολύ σημαντικών δοκιμίων του Σάββα Μιχαήλ, που ανέδειξαν τη σχέση του έργου με τον Πόλεμο και κυρίως με την ελληνική συνέχειά του, την εμπειρία του ποιητή κατά τα Δεκεμβριανά, όταν συνελήφθη από την Πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ. Σύμφωνα λοιπόν με την πολύ σωστή κατ’ εμέ ανάλυση του Σάββα Μιχαήλ,(1) το μέγεθος και η ένταση του έργου αυτού απηχούν το βαθύ τραύμα που αποτέλεσε η σύλληψη του Εμπειρίκου από ανθρώπους με τους οποίους υπήρξε ιδεολογικά συγγενής.

Ας αρχίσω όμως από την προσωπική μου εμπλοκή με το έργο. Από μικρό παιδί, ήταν μέρος της δικής μου ζωής, ήξερα ότι υπάρχει κάτι που λέγεται Ο Μέγας Ανατολικός, το οποίο είναι εδώ, μέσα στο σπίτι, ακούγεται πού και πού –δεν το είχα ακούσει εγώ ποτέ–, αλλά τίποτα μάλλον δεν μπορεί να γίνει με αυτό. Είναι κάτι, ένα βαπόρι, μία οντότητα, γύρω από την οποία περιστρέφεται μία ολόκληρη συζήτηση μεταξύ του συγγραφέα πατέρα μου, της μητέρας μου και των πολλών φίλων που επισκέπτονται τον Εμπειρίκο εκείνα τα χρόνια, κάτι που είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, λόγω των συνθηκών να γίνει δημόσιο.

Στη μεταπολεμική Ελλάδα ο Ανατολικός ήταν αδύνατον να εκδοθεί. Ο Εμπειρίκος προσπαθεί να τον εκδώσει ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 στο Παρίσι, με πρωτοβουλία του Μπρετόν, χάρη στη μεσολάβηση του Νάνου Βαλαωρίτη που βρίσκεται τότε εκεί, αρχικά στον εκδότη του Μαρκησίου ντε Σαντ, Ζαν Ζακ Ποβέ (Jean-Jacques Pauvert). Το σχέδιο αυτό περιπλέκεται, όμως, εφόσον ο τελευταίος καταδικάστηκε για μία έκδοση του Μαρκησίου ντε Σαντ, οπότε έγινε πρόταση στον Εμπειρίκο να αντικατασταθούν οι ερωτικές κυριολεξίες με την κεκαλυμμένη γλώσσα των ερωτικών μυθιστορημάτων του 18ου αιώνα, την «άθλια grivoiserie», που απεχθανόταν.(2) Αρνήθηκε. Εν συνεχεία, παρέμεινε η δυνατότητα έκδοσης στις εκδόσεις Ophelia Press, κλάδο ερωτικών μυθιστορημάτων των εκδόσεων Olympia Press του Βρετανού εκδότη Μορίς Ζιροντιά (Maurice Girodias), που εξέδιδε τα βιβλία του στα αγγλικά στο Παρίσι (προκειμένου να αποφευχθεί η λογοκρισία). Για την έκδοση αυτή ο αγγλόφωνος Ανδριώτης ποιητής και φίλος του, Γιάννης Γκούμας, μετέφρασε αρκετές εκατοντάδες σελίδες. Ήρθε όμως η Χούντα και έβαλε τέλος στις προσπάθειες αυτές. Ο Εμπειρίκος αρρώστησε αμέσως μετά την πτώση της Χούντας και πέθανε έναν χρόνο μετά.

Εκδόθηκε, τελικά, το 1990-1992 στην Ελλάδα στις Εκδόσεις Άγρα, σε μία στιγμή που αποτελούσε, κατά την εκ των υστέρων εκτίμησή μου, το έσχατο όριο μιας πολύ ευνοϊκής εποχής: στο μεταίχμιο, ας πούμε, μεταξύ της πλήρους κατάργησης της λογοκρισίας και αυτού που άρχισε μέσα στη δεκαετία του ’90 να ονομάζεται «πολιτική ορθότητα». Παρ’ όλα αυτά, οι Εκδόσεις Εξάντας είχαν καταδικαστεί το 1982 για την έκδοση του 120 μέρες στα Σόδομα του Σαντ, ενώ το βιβλίο κυκλοφόρησε ελεύθερα το 1997. Ο εκδότης της Άγρας, Σταύρος Πετσόπουλος, έβγαλε τον Ανατολικό, έκρυψε το μεγαλύτερο μέρος του στοκ, με το φόβο της κατάσχεσης, και περίμενε να δει τι θα γίνει. Γράφτηκαν εξαιρετικά βίαια κείμενα εγκαλώντας τον εισαγγελέα να παρέμβει. Τα περισσότερα προέρχονταν από τον παραδοσιακό ελληνικό συντηρητικό χώρο, την Εκκλησία, την Άκρα Δεξιά και το Άγιον Όρος (όχι από το σύνολο του Όρους· ένας καλόγερος το πήρε χαμπάρι και έγραψε ένα πολύ οργισμένο κείμενο). Ιδιαίτερη σημασία είχε το άρθρο των Πολιτικών Θεμάτων, προσκείμενων στη Νέα Δημοκρατία που ήταν στην κυβέρνηση, με τίτλο «Η μεγάλη εκπόρνευση». Ζητούσε και αυτό παρέμβαση του εισαγγελέα. Ο Θανάσης Βαλτινός, συνεργάτης τότε της Άγρας και πρόεδρος της Εταιρείας Λογοτεχνών, προσέγγισε την τότε υπουργό Πολιτισμού, Άννα Ψαρούδα-Μπενάκη, η οποία τον καθησύχασε ότι δεν θα συμβεί κάτι τέτοιο με τον Εμπειρίκο. Δεν υπήρξαν αντίστοιχες αντιδράσεις εκείνη την εποχή από το υπόλοιπο πολιτικό φάσμα, αν και η κριτική, σε γενικές γραμμές, ήταν ιδιαίτερα αρνητική, αμφισβητώντας τη λογοτεχνική αξία του έργου, στο οποίο συνηθιζόταν να αποδίδεται τότε ο χαρακτήρας μιας ιδιωτικής φαντασίωσης που η οικογένεια και ο εκδότης έκαναν δημόσια, μόνο και μόνο για να βγάλουν λεφτά. Σόκαραν εμφανώς από την αρχή οι περιγραφές ερωτικών συνευρέσεων, ιδιαίτερα αυτές στις οποίες συμμετείχαν και παιδιά.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Μιχαήλ, Σ. (1995). Πλους και κατάπλους του Μεγάλου Ανατολικού. Αθήνα: Άγρα.

2. Επιστολή Εμπειρίκου προς Νάνο Βαλαωρίτη. Στο Εμπειρίκος, Α. (2001). Ένα ποίημα, μια επιστολή, μια δήλωση. Αθήνα: Άγρα.

 

(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, 27 Noεμβρίου 2016)