O Claudio Pavone μας άφησε χρόνους. Ο Ιταλός ιστορικός του οποίου η θέση για την Αντίσταση ως Εμφύλιο προκάλεσε μια μεγάλη ιστορική και πολιτική συζήτηση στην Ιταλία, που συνεχίζεται ώς σήμερα, πέθανε δυο μέρες πριν κλείσει τα 96 του χρόνια. Η θέση αυτή ερχόταν να αμφισβητήσει μια από τις βασικές παραμέτρους του επίσημου ιταλικού εθνικού αφηγήματος, δηλαδή ότι ο φασισμός ήταν κάτι το ξένο, κάτι παρείσακτο ως προς την ιστορία της Ιταλίας. Έως τότε, το σχήμα ερμηνείας για την ιταλική ιστορία ήταν η έννοια της rivoluzione mancata (δηλ. της λειψής επανάστασης) του Γκράμσι. Ο φασισμός δηλαδή ως αποτέλεσμα της έλλειψης αστικής ολοκλήρωσης της Ιταλίας – με μέτρο του ιστορικού κανόνα τη Γαλλία. Αλλά στα 1990, η θέση του Παβόνε ερχόταν να απαντήσει δημιουργικά και όχι αμυντικά σε μια ιστορικο-πολιτική συζήτηση σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην ανατολική Ευρώπη –που η ιδεολογία τους ήταν κυρίως αντιφασιστική–, μπήκε σε κρίση και το ιδεολογικό consensus του αντιφασιστικού αγώνα στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Η τάση συγχώνευσης φασισμού-κομμουνισμού στην έννοια του ολοκληρωτισμού, έθεσε την εξής πρόκληση: πώς είναι δυνατό να μιλάμε και να εξαίρουμε τα αντιστασιακά κινήματα, και να θεωρείται μάλιστα η Αντίσταση ως θεμέλιο των μεταπολεμικών δημοκρατιών, από τη στιγμή που σ’ αυτή έπαιζαν σημαντικό έως κυριαρχικό ρόλο, τα κομμουνιστικά κόμματα που δεν ήταν δημοκρατικά; Η αμφισβήτηση αυτή χρησιμοποιήθηκε και από την ανερχόμενη άκρα δεξιά για να εξαγνίσει τη γενεαλογία της. Η συζήτηση δεν άφησε ανεπηρέαστη την Ελλάδα και εκφράστηκε από το αναθεωρητικό ρεύμα (Καλύβας-Μαρατζίδης) αλλά και πολιτικούς, εφημερίδες και διανοούμενους του κεντρώου χώρου που δεξιώθηκαν αυτές τις απόψεις. Σε ένα κλίμα που θύμιζε Ιταλία –εκεί η αμφισβήτηση της μεταπολεμικής δημοκρατίας, εδώ η αμφισβήτηση της Μεταπολίτευσης– τέθηκε το ζήτημα της Αντίστασης ως Εμφυλίου, της βίας της αριστεράς και της αποκατάστασης των δοσιλόγων ως αντιστασιακών έναντι του κόκκινου ολοκληρωτισμού. 

Ο Παβόνε ήταν από τους σημαντικότερους σύγχρονους ιστορικούς που είναι γνωστοί για μια θέση τους. Με σπουδές ιστορίας, εργάστηκε ως αρχειακός στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και από τα ’70 δίδαξε στη φημισμένη Scuola Normale της Πίζας. Νεότατος, στα 23 του, πήρε μέρος στην Αντίσταση. Η εμπειρία αυτή ήταν διαμορφωτική. Θα τον σημαδέψουν σε όλη του τη ζωή οι ενθουσιώδεις και ταυτόχρονα ταραχώδεις μέρες της απελευθέρωσης του Μιλάνο, το θέαμα του νεκρού Μουσολίνι και της φιλενάδας του κρεμασμένων ανάποδα σε δημόσια θέα. Σχεδόν ολόκληρο το ερευνητικό και συγγραφικό του έργο –εκτός από το πρώτο του βιβλίο το 1964, που αναφερόταν στη διοικητική συγκρότηση του κράτους τον 19ο αιώνα– θα περιστραφεί γύρω από τη στιγμή της απελευθέρωσης, μέσα από την οποία γεννήθηκε η σύγχρονη Ιταλία. Το πρώτο του έργο στη θεματική αυτή, αφορούσε τις απαρχές της ιταλικής δημοκρατίας μετά τον πόλεμο (Alle origini della Repubblica. Scritti su fascismo, antifascismo e continuità dello Stato, α΄ εκδ.1974). Εκείνο που τονίζει είναι ότι, από την κατάρρευση του εικοσαετούς φασισμού στον πόλεμο δεν γεννήθηκε ένα καινούριο κράτος που θα ανταποκρινόταν στις πραγματικότητες, στις ανάγκες και στις προσδοκίες της μεταπολεμικής Ιταλίας. Η ανικανότητα του αντιφασιστικού μετώπου και οι πιέσεις των συμμάχων, οδήγησαν σε ένα συμβιβασμό με το φασιστικό κράτος ο οποίος εκφράστηκε στις αντιφάσεις του συντάγματος και στη δυσλειτουργία του ιταλικού πολιτεύματος. Θα επιστρέψει πολλές φορές στις απαρχές της ιταλικής δημοκρατίας – άλλωστε, αυτό το ζήτημα βρισκόταν στο επίκεντρο της πολιτικής συζήτησης τουλάχιστον ώς τα χρόνια των mani pulite και της κατάρρευσης του μεταπολεμικού κομματικού συστήματος στη δεκαετία του ’90. Ο Pavone μαζί με άλλους διανοούμενους από το Τορίνο και το Μιλάνο ανήκαν σε ένα κλίμα αριστερότερο του PCI – ο ίδιος είχε παλιούς δεσμούς με το Partito Socialista d'Unità Proletaria. 

Το βιβλίο που διαβάστηκε και συζητήθηκε πολύ ήταν το Una Guerra civile. Saggio storico sulla moralità nella Resistenza, 1991 (Ένας εμφύλιος πόλεμος. Ιστορικό δοκίμιο για το ήθος στην Αντίσταση). Opus magnum με πάνω από 800 σελίδες στην ιταλική έκδοση, το οποίο, εκτός του αρχειακού πλούτου, ενσωμάτωνε τη δική του εμπειρία ως μαχητή της Αντίστασης. Η μετάφραση του τίτλου θέλει επεξήγηση. Ο πρώτος όρος: στα ελληνικά ονομάζουμε εμφύλιο τον πόλεμο ανάμεσα στους πολίτες του ίδιου κράτους. Λεπτή διαφορά που στη μια περίπτωση τονίζει το ανεπίτρεπτο και τραυματικό –μέλη της ίδιας φυλής να αλληλοσκοτώνονται– στην άλλη όμως εκφράζει τον πολιτικό του χαρακτήρα. Πολίτες του ίδιου κράτους που αλληλομάχονται. Ο δεύτερος όρος: moralità. Δεν πρόκειται για εξατομικευμένη ηθική, ούτε ηθικότητα, αλλά για ένα σύνολο κανόνων που ρυθμίζουν τη ζωή και τη συμπεριφορά. Ας το αποδώσουμε ως ήθος. Επομένως το ήθος στην Αντίσταση. Ως ένα ήθος μέσα σε ιδιαίτερες συνθήκες, ακραίες, που καθορίζει το χαρακτήρα της πολιτικής συμμετοχής ως ηθικό χρέος αλλά και τις διαφορετικές επιλογές ως κρίσιμα ηθικά διλήμματα. Δεν πρόκειται όμως για μια περιγραφική ιστορία αλλά για ένα δοκίμιο. Αναφέρεται δηλαδή στα κίνητρα, στις συμπεριφορές, στις αντιλήψεις των αντιστασιακών, στις διάφορες αποχρώσεις, οι οποίες δεν ταυτίζονταν και δεν συνέπιπταν πάντοτε με τα πολιτικά κόμματα που συμμετείχαν (χριστιανοδημοκράτες, σοσιαλιστές, κομμουνιστές κ.α.). Εξερευνά την ίδια την έννοια της πολιτικής στράτευσης. Δεν την παίρνει ως δεδομένη. Στο βιβλίο αυτό, ο Παβόνε αρχίζει να αναπτύσσει τη θεωρία για την αντίσταση ως εμφύλιο. Αυτό που λέει –και το εξηγεί σε διαδοχικά κεφάλαια με αντίστοιχο τίτλο– είναι ότι η αντίσταση ήταν ταυτόχρονα ένας τριπλός πόλεμος. Πρώτον, ήταν πόλεμος πατριωτικός, εναντίον των Γερμανών που μετά το 1943 ήταν πλέον κατακτητές αλλά και πόλεμος για την ανακατάκτηση και τον επαναπροσδιορισμό της ιταλικής εθνικής ταυτότητας, που είχε συντριβεί μετά την κατάρρευση του φασισμού, τη συνθηκολόγηση του 1943 και τη Repubblica Sociale Italiana (Repubblica di Salò). Δεύτερον, ήταν πόλεμος ανάμεσα στους Ιταλούς αντιφασίστες και φασίστες και, τρίτον, είχε επίσης τα χαρακτηριστικά ενός επαναστατικού πολέμου των φτωχών τάξεων εναντίον των πλούσιων τάξεων. Η θέση αυτή προκάλεσε έκπληξη, στο βαθμό μάλιστα που προερχόταν από έναν διανοούμενο της Αριστεράς. Γιατί έως τότε την Αντίσταση την ονόμαζαν εμφύλιο οι νεοφασίστες. Αναμενόμενο επομένως η θέση αυτή να ξεσηκώσει μεγάλες πολιτικές αντιπαραθέσεις. Ο Παβόνε όμως είχε στο πλάι του προσωπικότητες κύρους με αντιφασιστικό παρελθόν και κριτικό λόγο, όπως ήταν ο Vittorio Foa και Norberto Bobbio. Άλλωστε σε σεμινάριο του τελευταίου πρωτοδιατυπώθηκε ως υπόθεση, πριν αναπτυχθεί σε βιβλίο. Τελειώνει μάλιστα την εισαγωγή στη δεύτερη έκδοση το 1994 λέγοντας ότι ο ιταλικός εμφύλιος ήταν μέρος ενός ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου που απωθήθηκε από τη μνήμη της μεταπολεμικής Ευρώπης. 

Η θέση της αντίστασης ως εμφυλίου χρησιμοποιήθηκε όπως ήταν φυσικό και από τους μεταφασίστες που ήθελαν να πλήξουν τις ιδέες και την κληρονομιά του αντιφασισμού. Και εδώ στην Ελλάδα, τον Παβόνε τον επικαλέστηκαν και οι πρωτεργάτες του δεξιού αναθεωρητικού ρεύματος – αν και έχω ισχυρές αμφιβολίες αν είχαν διαβάσει κάτι περισσότερο από το οπισθόφυλλο του βιβλίου του. Ο Παβόνε, μέλος της παλιάς αντιστασιακής φρουράς, δεν έγραψε για να πλήξει την Αντίσταση, αλλά για να ανασυγκροτήσει την εικόνα της πέραν της αγιογραφίας που αναγκαστικά την τοποθετούσε η αναγόρευσή της σε κυρίαρχο εθνικό τόπο μνήμης, με τις επετείους, τα μνημεία, τους επίσημους λόγους. Τον ίδιο τον προσκαλέσαμε δύο φορές τη δεκαετία του ’90 στην Ελλάδα, τη δεύτερη φορά στο συνέδριο των ΑΣΚΙ για τους ευρωπαϊκούς εμφυλίους, το 1999, στα πενηντάχρονα από τη λήξη του ελληνικού εμφυλίου. Παρά την παρουσία του όμως, στην Ελλάδα η πρόκληση της Νεοδεξιάς αντιμετωπίστηκε αμυντικά από την ελληνική ιστοριογραφία. Η απόδοση εμφυλιοπολεμικών χαρακτηριστικών στην ελληνική Αντίσταση αντιμετωπίστηκε τυπολατρικά, με την επιμονή ότι ο εμφύλιος άρχισε το 1947 και τέλειωσε το 1949, ως ένας πόλεμος ανάμεσα σε δύο στρατούς. Παρά το άνοιγμα σε μελέτες που δεν περιορίζονται μόνο στις πολιτικές πλευρές της ελληνικής αντίστασης, δεν έχει γίνει δυνατή ακόμη εκείνη η όσμωση που θα τροποποιούσε την περιοδολόγηση και θα αναψηλαφούσε την πολιτική κατηγοριοποίηση του αντιστασιακού φαινομένου. Αυτό όμως είναι το κύριο χαρακτηριστικό του μεγάλου έργου του Παβόνε. Βλέπει τα ιστορικά υποκείμενα σε περισσότερα επίπεδα από το πολιτικό, αλλά όλες τις παρατηρήσεις που αφορούν τη δράση τους, τις εμπειρίες και τις ιδέες τους, τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις τους τις αλληλοσυνδέει στα μεγάλα νήματα που διαπερνούν την εποχή. Ένα κεφάλαιο του βιβλίου του αφορά το φαινόμενο της βίας στην αντίσταση, ιδιαίτερα λεπτό θέμα στην πολιτική αντιπαράθεση για την αντίσταση. Πρόκειται για κείμενο πλούσιο σε ιδέες και κρίσεις, το οποίο αποφεύγει τις απλοποιήσεις και δεν διστάζει να μπει στα διλήμματα της εποχής. Ο θύτης και το θύμα, γράφει, είναι πιασμένα στην ίδια παγίδα. Και όσο μεγαλύτερη η βία και ο αριθμός των θυμάτων, τόσο διευρύνεται η γκρίζα ζώνη στην οποία η συμπεριφορά των μεν εξομοιώνεται με τη συμπεριφορά των δε.

Το βιβλίο του Παβόνε Una Guerra civile, ανήκει στη σειρά εκείνων των βιβλίων ιστορίας τα οποία δεν τα διαβάζεις μόνο για να μάθεις για τα γεγονότα που αναφέρονται. Τα διαβάζεις για τις ιστορικές τους κρίσεις, για τα ερωτήματα και τους στοχασμούς τους, τα οποία έχουν ένα πολύ ευρύτερο πεδίο αναφοράς και επομένως ανοίγουν παράθυρα στον ορίζοντα του αναγνώστη και διαμορφώνουν τη σκέψη του, όπως άλλωστε τα μεγάλα κλασικά κείμενα της λογοτεχνίας. 

Το τελευταίο βιβλίο του ο Παβόνε το έγραψε ογδοντάρης πια, το 2007, με τίτλο Prima lezione di storia contemporanea (Πρώτο μάθημα της σύγχρονης ιστορίας). Το βιβλίο έχει επίσης δοκιμιακή μορφή, πάνω στα διλήμματα που αντιμετωπίζει ο ιστορικός που γράφει σύγχρονη ιστορία. Σήμερα, σημειώνει στον πρόλογο, οι νέοι δεν ενδιαφέρονται για την ιστορία γιατί δεν μπορεί να τους δώσει απαντήσεις στα μεγάλα ηθικά και υπαρξιακά ζητήματα της επικαιρότητας. Ωστόσο, αν σε κάτι τους χρησιμεύει είναι να τους εκπαιδεύσει ώστε να αμφισβητούν τους αναγωγισμούς που χαρακτηρίζουν τα πολιτικά φαινόμενα μονόπλευρα – και τους οποίους θεωρεί αιτία του φονταμενταλισμού. Τις ίδιες μέρες με τον Παβόνε, πέθανε ο Φιντέλ Κάστρο και είδαμε το θρίαμβο των αναγωγισμών στη διεθνή δημόσια σφαίρα. Ήταν ο Κάστρο ονειροπόλος επαναστάτης ή δικτάτορας; 

Νομίζω ότι είναι τύχη να γνωρίζεις ανθρώπους σαν τον Claudio. Μειλίχιος και προσεκτικός στις κρίσεις του, φιλικός ακόμη και στις αντιπαραθέσεις, αλλά πλούσιος σε σκέψεις. Αυτό θα κρατήσω από τις πολλές φορές που συναντηθήκαμε σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας, αλλά και στην Αθήνα. Θα άξιζε πάντως το βιβλίο του Una Guerra civile να βρει το δρόμο του στο ελληνικό κοινό. 

 

(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, 1 Δεκεμβρίου 2016)