Τα περιοριστικά μέτρα που επιβλήθηκαν για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης οδήγησαν σε σχεδόν ολοκληρωτικό σταμάτημα της αγοράς του βιβλίου, ιδίως μετά την απόφαση για το κλείσιμο των βιβλιοπωλείων στις 17 Μαρτίου. Ενώ το Υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε πριν λίγες μέρες τη διεξαγωγή έρευνας για τις επιπτώσεις της κρίσης στους «επαγγελματίες του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα», που τα αποτελέσματά της θα ανακοινωθούν το φθινόπωρο, μια σειρά από αναπάντητα ερωτήματα αναφέρονται στις συνέπειες της απαγόρευσης κυκλοφορίας για τους εκδότες, τους βιβλιοπώλες, τους συγγραφείς, τους μεταφραστές, τους εργαζόμενους στο βιβλίο και τους αναγνώστες. Πόσες επιχειρήσεις κινδυνεύουν να μην αντέξουν περιμένοντας να αρθούν όλα τα περιοριστικά μέτρα - και πότε θα γίνει αυτό; Ποια θα είναι η κατάσταση της αγοράς του βιβλίου μετά; Με ποια μέτρα θα μπορούσε να παρέμβει η πολιτεία για να βοηθήσει τον κλάδο του βιβλίου να σταθεί στα πόδια του, που αιμορράγησε την προηγούμενη δεκαετία και που, όπως όλα δείχνουν, θα χρειαστεί υποστήριξη;

Η συζήτηση άνοιξε με την κοινή επιστολή που έστειλαν προς την κυβέρνηση τρεις σύλλογοι εκδοτών (η ΕΝΕΛΒΙ, ο ΣΕΒΑ και ο ΣΕΕΒΙ) στις 3 Απριλίου και συνεχίστηκε με ρεπορτάζ για την αγορά βιβλίου στον Τύπου (λ.χ. Μικέλα Χαρτουλάρη στην Εποχή 5.4.2020, Δημήτρης Δουλγερίδης στα Νέα 23.4.2020, Σάκης Ιωαννίδης στην Καθημερινή 20.3.2020 και 24.4.2020). Σύμφωνα με την κοινή ανακοίνωση που υπέγραψαν οι Ευρωπαϊκές Ενώσεις Συγγραφέων, Εκδοτών και Βιβλιοπωλών και η IFRRO με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Μέρας Βιβλίου, στις 23 Απριλίου, γίνεται έκκληση στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις «να βρούμε τρόπους για να διασφαλίσουμε το μέλλον για τους συγγραφείς, τους εκδότες, τους επιμελητές, τους εικονογράφους, τους διανομείς, τους βιβλιοπώλες και όσους εργάζονται στη συλλογική διαχείριση, ούτως ώστε η εκδοτική βιομηχανία να μπορέσει να ανακάμψει μόλις ξεπεράσουμε την πανδημία». Στο μεταξύ, ενώ τα βιβλιοπωλεία αρχίζουν να ξανανοίγουν με προσεκτικό τρόπο στην Ιταλία και τη Γερμανία, και στη Μ. Βρετανία συγκεντρώθηκαν χρήματα μέσω crowdfunding για την υποστήριξη των ανεξάρτητων βιβλιοπωλείων, στα καθ’ ημάς η πρώτη ευκαιρία φαίνεται να χάθηκε με τα «Έκτακτα μέτρα για την ενίσχυση του σύγχρονου πολιτισμού» ύψους 15 εκ. που εξήγγειλε το Υπ. Πολιτισμού, τα οποία αφορούν «πάγιες δεσμεύσεις του, ήδη ενταγμένες στον προϋπολογισμό του και όχι άμεσα μέτρα στήριξης του βιβλίου», όπως σημείωσαν οι ενώσεις εκδοτών: ενίσχυση της διάθεσης παιδικών και νεανικών ebooks, δράσεις για τη ΔΕΒ Θεσσαλονίκης και πλατφόρμα προβολής του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό, ενίσχυση διαδικτυακών δράσεων φιλαναγνωσίας (βλ.  https://www.culture.gov.gr/el/Information/SitePages/view.aspx?nID=3202, σημεία 15-17).

Η κατάσταση στην αγορά του βιβλίου από τις 17 Μαρτίου, όταν αποφασίστηκε το κλείσιμο των καταστημάτων μπορεί να περιγραφεί σε αδρές γραμμές ως εξής:
– Απώλεια του 80-90% του όγκου των πωλήσεών τους ακόμα και για τους μεγαλύτερους και πιο οργανωμένους από τους εκδότες, δηλ. αυτούς που έχουν ταυτόχρονα ιστοσελίδα πωλήσεων, ebooks και βιβλία στο σούπερ μάρκετ. Μεγαλύτερη μείωση πωλήσεων στους υπόλοιπους (που αντιπροσωπεύουν όλοι μαζί σχεδόν το 70% της αγοράς).
– Μεγάλη μείωση πωλήσεων στα βιβλιοπωλεία που βρέθηκαν να εκτελούν παραγγελίες πια μόνο από την ιστοσελίδα τους (Public, Πρωτοπορία, Πολιτεία, Ιανός, Πατάκης, κλπ.) και εκμηδένιση των πωλήσεων στα μικρά βιβλιοπωλεία που προσπαθούν να ανταποκριθούν στη σποραδική επικοινωνία των πελατών τους με τηλέφωνο ή email. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από την υπολειτουργία της αγοράς χονδρικής από τους εκδοτικούς οίκους, που προτίμησαν να βγάλουν στελέχη τους σε διαθεσιμότητα, και από την «υπερπίεση» των εταιρειών courier, που άρχισαν να παραδίδουν ταυτόχρονα πολλά διαφορετικά προϊόντα (από υγειονομικό υλικό και μάσκες έως ρούχα, παιχνίδια, έπιπλα, μικροηλεκτρονικά, κλπ.)
– Αναστολή όλων των νέων εκδόσεων
– Απώλεια πνευματικών δικαιωμάτων για τους συγγραφείς που έβγαλαν πρόσφατα βιβλίο τους
– Αναστολή ή και ανάκληση μεταφράσεων ξένης λογοτεχνίας
– Κλειστές βιβλιοθήκες

Μέχρι την ημέρα που γράφεται το άρθρο αυτό, η κυβέρνηση δεν έλαβε κάποια μέριμνα για το βιβλίο πέρα από τα οριζόντια μέτρα που ανακοινώθηκαν για τους εργαζομένους και τις επιχειρήσεις (800 ευρώ για τους εργαζόμενους, τους επαγγελματίες και τους μικρούς επιχειρηματίες, αναστολή πληρωμής ΦΠΑ, οφειλών και ασφαλιστικών εισφορών, παροχή ρευστότητας υπό όρους). Τα μέτρα αυτά όμως δεν αφορούν όλους τους συντελεστές του βιβλίου (δεν καλύπτουν λ.χ. τους συγγραφείς).

Η συζήτηση για την ψηφιακή μετάβαση της αγοράς βιβλίου ήρθε μεν στην επικαιρότητα, η περιορισμένη διάρκεια μιας υγειονομικής κρίσης, όμως, είναι μάλλον ακατάλληλη για μια μαζική στροφή του κοινού υπέρ των ebooks (που αντιπροσωπεύουν το 1-2% του συνολικού τζίρου σήμερα), κάτι που δεν κατάφερε να γίνει άλλωστε εδώ και δέκα χρόνια. Ακόμα κι αν η αγορά τους τετραπλασιαστεί λ.χ., όπως ανακοίνωσαν στη Ν. Υόρκη που χτυπήθηκε από την πανδημία οι Barnes & Noble (βλ. Μιχάλης Καλαμαράς, Το Βήμα 5.4.2020). Πιο απειλητική για τον κλάδο φαντάζει η προοπτική το κοινό να μειώσει κατά πολύ την αγοραστική του συμπεριφορά μετά την άρση των μέτρων, ενόψει της μείωσης –ή, της απειλής μείωσης– του εισοδήματός του, λόγω της οικονομικής ύφεσης.

Επομένως, τα μέτρα υπέρ των ebooks (χρηματοδότησή τους, μείωση του ΦΠΑ τους στο 6%), είναι απαραίτητο να συνδυαστούν με παράλληλα μέτρα, κατά τη γνώμη μου:
– ενίσχυσης της δημιουργίας διαδραστικών σελίδων και eshops από τα μικρά βιβλιοπωλεία (σήμερα, μέσω ενός νέου προγράμματος digi-retail), με ταυτόχρονη ενίσχυση, μέσω προγραμμάτων, της εφοδιαστικής αλυσίδας (δημιουργία κοινών αποθηκών, εξειδίκευση προμηθευτών, πλατφόρμες παραγγελίας B2B, ανάπτυξη μεταδεδομένων) 

– ενίσχυσης της ρευστότητας των επιχειρήσεων αλλά με μη-δανειακό τρόπο, λ.χ. με την εξομάλυνση του συντελεστή ΦΠΑ σε όλα τα στάδια παραγωγής του βιβλίου, ή με την ένταξη του βιβλίου σε μηδενικό ΦΠΑ, ή με την έγκαιρη εξόφληση της οφειλής του κράτους για τα πανεπιστημιακά συγγράμματα 

– αγοράς βιβλίων μέσω της ενίσχυσης της χρηματοδότησης των βιβλιοθηκών (κοινή πρόταση των τριών συλλόγων εκδοτών, ΕΝΕΛΒΙ, ΣΕΒΑ, ΣΕΕΒΙ και του νεοϊδρυθέντος Ανεξάρτητου Συλλόγου Εκδοτών Βιβλίου-ΑΣΕΒ), κατά προτίμηση με αποκεντρωμένο τρόπο

– υποστήριξης της ανάγνωσης ολόκληρων βιβλίων στο σχολείο, μέσα από ψηφιακές πλατφόρμες 

– υποστήριξης του ψηφιακού δανεισμού βιβλίων από τις δημόσιες βιβλιοθήκες, με επίκεντρο το μοντέλο της  Εθνικής Βιβλιοθήκης, με παράλληλη αποζημίωση των εκδοτών και των δημιουργών

– αποζημίωσης και μικρών «υποτροφιών συγγραφής», με αναφορά στους δημιουργούς που θα πληγούν από ακύρωση εκδηλώσεων και απώλεια πωλήσεων των βιβλίων τους, κατά το παράδειγμα του γαλλικού Εθνικού Κέντρου Βιβλίου-CNL και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στη Σκωτία

– θέσπισης της καταβολής του Δικαιώματος Δανεισμού (public lending right) από το κράτος προς τους εκδότες και τους δημιουργούς, με ειδική ετήσια χρηματοδότηση των βιβλιοθηκών για τον σκοπό αυτό (πράγμα που αποτελεί θεσμική υποχρέωση της χώρας μας απέναντι στην ΕΕ από το 2018).

Ο χώρος του βιβλίου έχει αποδειχτεί ανθεκτικός και άλλο τόσο εύθραυστος. Είναι αδύνατον να ξεχάσουμε ότι κατά τη διάρκεια της «κρίσης χρέους» ήταν μερικοί από τους πρωταγωνιστές του που αποχώρησαν πρώτοι (Ελευθερουδάκης, Παπασωτηρίου, Fnac, Ελληνικά Γράμματα, Μοντέρνοι Καιροί, Εστία, Metropolis, Kauffmann, κ.ά.) Ενόψει της κρίσης αυτής, που δεν (θα) είναι σύντομη, είναι αναγκαίο οι «ομάδες εκπροσώπησης» - ενώσεις δημιουργών, εκδοτών, βιβλιοπωλών και βιβλιοθηκάριων να συνεργαστούν στενά με την κυβέρνηση με σοβαρές και τεκμηριωμένες προτάσεις, μέσω της δημιουργίας ενός εθνικού συντονιστικού οργάνου για το βιβλίο, για να βρει το «οξυγόνο» που θα τον κρατήσει ζωντανό.

 

Links δημοσιευμάτων που αναφέρονται στο κείμενο:

Σάκης Ιωαννίδης, «Παγώνει ο εκδοτικός χώρος», Η Καθημερινή 20.3.2020:
https://www.kathimerini.gr/1069893/article/politismos/vivlio/pagwnei-o-ekdotikos-xwros

Μικέλα Χαρτουλάρη, «Έρχονται καιροί βιβλιοφάγοι», Η Εποχή 5.4.2020:
http://epohi.gr/sos-erxontai-kairoi-vivliofagoi/?fbclid=IwAR0dKOlzPJ0ZRkTxm-6tZY2GIm7CTrSBgLjz-aT32bUwsI1QioLD2nJPad8

Μιχάλης Καλαμαράς, «Εκδότες και βιβλιοπώλες σε εποχή εγκλεισμού», Το Βήμα 5.4.2020:
https://www.tovima.gr/printed_post/ekdotes-kai-vivliopoles-se-epoxi-egkleismou/

Δημήτρης Δουλγερίδης, «Αναζητώντας την επόμενη μέρα στο βιβλίο», Τα Νέα 23.4.2020:
https://www.tanea.gr/print/2020/04/23/lifearts/anazitontas-tin-epomenicrmera-sto-vivlio/

Σάκης Ιωαννίδης, «Προς επανεκκίνηση η αγορά του βιβλίου», Η Καθημερινή 24.4.2020:
https://www.kathimerini.gr/1075212/article/politismos/vivlio/pros-epanekkinhsh-h-agora-vivlioy

23 ΑΠΡΙΛΙΟΥ - ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ, ΕΚΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΣ ΑΠΕΥΘΥΝΟΥΝ ΕΚΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΔΙΕΘΝΗ ΒΟΗΘΕΙΑ:
https://fairead.net/ipa-23-4-2020