Γιατί η Ευρώπη; Ήδη το 1983 η Ελληνίδα Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη είχε δώσει μια αποφασιστική απάντηση σε πολιτικούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης: «Ο πολιτισμός, η τέχνη και η δημιουργία δεν είναι λιγότερο σημαντικές από την τεχνολογία, το εμπόριο και την οικονομία.» Οι ανθρωπιστικές πεποιθήσεις της υλοποιήθηκαν δύο χρόνια αργότερα, όταν η Αθήνα ανακηρύχθηκε πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, ανοίγοντας τον δρόμο για όλες τις πολιτιστικές πρωτεύουσες που ακολούθησαν και αναδεικνύοντας τον μοναδικό αυτόν δεσμό μεταξύ της ιστορικής και της σημερινής παρουσίας της ηπείρου μας, αναδεικνύοντας την ταυτότητά μας.

Έξι χρόνια αργότερα, το 1989, έπεσε το τείχος του Βερολίνου. Ο ανταγωνισμός μεταξύ κομμουνισμού και καπιταλισμού μπορεί να παραμένει ανεπίλυτος, αλλά ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε. Επρόκειτο για μια ιστορική ρήξη που κανείς δεν είχε προβλέψει. Ξαφνικά, παλιά εμπόδια αποδείχθηκαν ξεπερασμένα. Για άλλη μια φορά η Ευρώπη χρειαζόταν να προσδιορίσει την εσωτερική δομή της, ακόμη και τη θέση της στον κόσμο.

Οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν τις νέες προοπτικές ήταν ποιητές και συγγραφείς. Έως τότε αντιμετωπίζονταν λίγο πολύ ως οι τρελοί της κοινωνίας και από τα δύο πολιτικά συστήματα. Τώρα, με απρόβλεπτο ζήλο, ενώθηκαν στο όραμα ενός πλοίου που θα μετέφερε συγγραφείς και μεταφραστές στη Βαλτική (το 1992) και κατόπιν (το 1994) στον Εύξεινο Πόντο και το Αιγαίο. Στο ουδέτερο κατάστρωμα ενός σκάφους, μπορούσαν επιτέλους να έρθουν σε απευθείας διάλογο χωρίς να προσκρούουν σε εθνικά σύνορα ή εκφοβισμούς. Επιτέλους μπορούσαν να είναι άτομα που αυτοπροσδιορίζονται. Επιτέλους μπορούσαν να είναι ελεύθεροι συγγραφείς. 

Καθώς αναστοχάζομαι όσα συνέβησαν, μένω έκπληκτος με το πώς καταφέραμε να θέσουμε εν πλω το σκάφος. Οι ενώσεις συγγραφέων δεν είναι ταξιδιωτικά γραφεία και τα εμπόδια ήταν τεράστια. Έπρεπε να διαπραγματευθούμε ναύλους που ξεπερνούσαν το μισό εκατομμύριο δολάρια και να επιλύσουμε αναρίθμητα προβλήματα θεωρήσεων διαβατηρίων που είχαν σχέση με νέες κυρίαρχες χώρες, όπως η Γεωργία και η Μολδαβία, ενώ ήταν επίσης απαραίτητο να μην εισπραχθούν λιμενικά τέλη ώστε να μειωθούν τα τεράστια έξοδα. Χωρίς την προσωπική δραστηριοποίηση του Peter Curman, προέδρου τότε της Ένωσης Σουηδών Συγγραφέων, και την επαγγελματική διαχείριση των ζητημάτων από την Ewa Kumlin, σύζυγο του πρέσβη της Σουηδίας στην Ελλάδα, τίποτε από όλα αυτά δεν θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί.

«Το όμορφο λευκό ελληνικό σκάφος Παγκόσμια Αναγέννηση (World Renaissance) μάς μετέφερε σε άλλοτε αποκλεισμένες ακτές και σε λιμάνια όπως η Οδησσός, η Κωνστάντζα και η Βάρνα, αν και δεν ήταν δυνατόν η οδύσσειά μας να επεκταθεί στα πιο απομακρυσμένα Μπατούμ ή Σουκούμ, γιατί οι ένοπλες συγκρούσεις συνεχίζονταν … Ταυτόχρονα όμως συγγραφείς και από τις δύο πλευρές ήταν παρόντες στο κατάστρωμα, συζητώντας τα προβλήματα και τις επιθυμίες τους σε απόλυτη ελευθερία και ειρήνη», σημείωσα αργότερα, αμήχανος ακόμη από το θαύμα που είχε επιτελεστεί.

Πέραν των πολλών σεμιναρίων, αναγνώσεων και ρεσιτάλ στο πλοίο Παγκόσμια Αναγέννηση, το πιο σημαντικό αποτέλεσμα της συνάντησης των συγγραφέων εν πλω στον Εύξεινο Πόντο και το Αιγαίο ήταν η υιοθέτηση της «Διακήρυξης των Δελφών» όταν πια βρέθηκαν στην ξηρά. Κρίσιμες διατυπώσεις ήταν οι εξής: «Τώρα, στο τέλος του ταξιδιού μας, συγκεντρωθήκαμε εδώ στο πνεύμα των Δελφών, του ιερού χώρου στον ομφαλό του αρχαίου κόσμου, όπου η ειρήνη που οφείλει να επικρατεί και οι αποφάσεις για το μέλλον συνδέονται. Πιστεύουμε ότι ο διάλογός μας πρέπει να συνεχιστεί για να δώσει νέα διάσταση στην ευρωπαϊκή ενοποίηση, αλλά και στην εθνική πολιτιστική ταυτότητα. Είμαστε πεπεισμένοι ότι η θλιβερή πολιτική κατάσταση στην οποία ζούμε και περιλαμβάνει οδυνηρούς πολέμους και ατελείωτα προβλήματα για τις μειονότητες πρέπει να βελτιωθεί … Γι’ αυτό πρόθεσή μας είναι να ιδρύσουμε ένα Διεθνές Κέντρο, με έδρα στο Αιγαίο ή στον Εύξεινο Πόντο, αντίστοιχο με το Κέντρο για Συγγραφείς και Μεταφραστές της Βαλτικής, το οποίο δημιουργήθηκε από συγγραφείς της Βαλτικής, μετά την εν πλω συνάντησή τους το 1992, στο Βίσμπυ στη (σουηδική νήσο) Γκότλαντ … Το νέο αυτό κέντρο θα αποτελέσει έναν διεθνή ανεξάρτητο θεσμό με στόχο μια νέα προσέγγιση της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής επικοινωνίας στις αρχές της νέας χιλιετίας.»

Τον Μάιο του 1995 η Θεσσαλονίκη, που επρόκειτο να γίνει Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, έχοντας ήδη συμβάλει σημαντικά στην κάλυψη των δαπανών του εγχειρήματος, συγκάλεσε μια Συνέλευση με κύριο θέμα τη δημιουργία του Κέντρου. «Υπήρχαν έξι βαρύνουσες προτάσεις: η Ρόδος, η νήσος Πρίγκηπος στην Προποντίδα, η Πιτυούς (Πιτσούντα, Αμπχαζία), η Οδησσός (Ουκρανία), η Κωνστάντζα (Ρουμανία) και το Πότι (Γεωργία) [κοντά στην αρχαία Φάση]», μας πληροφορεί το καλά ενημερωμένο χρονικό Waves of Three Seas: A Modern Odyssey [Κύματα των τριών θαλασσών: Μια σύγχρονη Οδύσσεια], που εκδόθηκε το 2006 με επιμέλεια των Bente Christensen από τη Νορβηγία και Klaus-Jürgen Liedtke από τη Γερμανία. 

Ο Γεώργιος Γιαννόπουλος, τότε Δήμαρχος της Ρόδου, στην εμπεριστατωμένη επιστολή του προς τη Συνέλευση, πρότεινε για το Κέντρο «το πρώην κτήριο του ιταλικού Ναυαρχείου, με εξαιρετική θέα στο Αιγαίο, κοντά στο Μόντε Σμιθ, το οποίο με κατάλληλη επισκευή και ανακαίνιση … θα αποτελέσει ιδανικό χώρο για τις δραστηριότητες του Κέντρου». Το πιο σημαντικό όμως ήταν ότι τόνισε τις «οικονομικές δυνατότητες του Δήμου Ροδίων» προσθέτοντας πως, έπειτα από άτυπες επαφές, «το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού είχε εκφράσει το ενδιαφέρον του για το εγχείρημα». Τελικά η Συνέλευση των συγγραφέων ψήφισε υπέρ της πρότασης για τη Ρόδο ως της πλέον συγκεκριμένης προσφοράς, η οποία περιλάμβανε και μια Ελληνο-Σουηδική πολιτιστική εβδομάδα στη Ρόδο που θα προωθούσε τη διεθνή πολιτιστική συνεργασία στο πνεύμα του όλου εγχειρήματος.

Κατόπιν η Συνέλευση εξέλεξε μια Πολιτιστική Επιτροπή, που απαρτιζόταν από τα πιο δραστήρια μέλη της και συγκεκριμένα τους Bente Christensen από τη Νορβηγία, Peter Curman από τη Σουηδία, Sezer Duru από την Τουρκία, Δημήτρη Φατούρο από το ΔΣ του οργανισμού Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, Uwe Friesel από τη Γερμανία, που εκπροσωπούσε επίσης το Συμβούλιο Συγγραφέων της Βαλτικής, Νίκο Κάσδαγλη, Δωδεκανήσιο συγγραφέα και μόνιμο κάτοικο Ρόδου, Ewa Kumlin από τη Σουηδία και συντονίστρια των έως τότε ενεργειών, Yuri Pokalchuk από την Ουκρανία και Θανάση Βαλτινό, που είχε διατελέσει Πρόεδρος της Εταιρείας Συγγραφέων, για να φέρουν σε πέρας τις απαραίτητες προκαταρκτικές ενέργειες.

Η διεθνής αυτή ομάδα εργασίας κατάφερε να ξεπεράσει τα εμπόδια που παρέμεναν στη μακρά πορεία προς τα εγκαίνια του Κέντρου και να οργανώσει σειρά διεθνών συναντήσεων. Ιδιαίτερης σημασίας υπήρξε το συνέδριο KLYS στη Στοκχόλμη, που διοργανώθηκε από τον Peter Curman με χρηματοδότηση από τη σουηδική κυβέρνηση, τον οργανισμό Στοκχόλμη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης και το Νορδικό Συμβούλιο. Μεταξύ των θεμάτων που συζητήθηκαν ήταν «Ο ρόλος του πολιτισμού σε περιοχές συγκρούσεων», «Οι επιπτώσεις της τεχνολογίας στην ανάπτυξη του πολιτισμού» και «Η οικονομική θέση του δημιουργού». Συμμετέχοντες από την Ινδία και το Πακιστάν, την Κύπρο, την Παλαιστίνη και το Ισραήλ κατέθεσαν τις δικές τους μαρτυρίες σχετικά με το τι σημαίνει να διατηρείς ζωντανό τον πολιτισμό σε σχεδόν πολεμικές συνθήκες.

Πέραν του προσδιορισμού τρόπων συνεργασίας μεταξύ συγγραφέων και Κέντρου, χρειάστηκαν πολλές διαβουλεύσεις στη Ρόδο για να υπερπηδηθούν νομικές και άλλες δυσκολίες. Έπρεπε επίσης να συνταχθούν καταστατικά τόσο για το Συμβούλιο των Τριών Θαλασσών Συγγραφέων και Μεταφραστών (TSWTC) όσο και για το Κέντρο στη Ρόδο. Ο Βάσος Μηναΐδης, τότε πρόεδρος της Ένωσης Ξενοδόχων Ρόδου, και η σύζυγός του Λη Μηναΐδη, που αργότερα υπηρέτησε στο ΔΣ του Κέντρου, γενναιόδωρα προσέφεραν φιλοξενία στους συμμετέχοντες ώστε να ολοκληρωθούν οι προεργασίες. Πρότυπο υπήρξε το Κέντρο της UNESCO στο Βίσμπυ στη Βαλτική, με τις απαραίτητες προσαρμογές που λάμβαναν υπόψη τους τις συνθήκες στην Ελλάδα.

Στα εγκαίνια, που συνδυάστηκαν με ένα σεμινάριο με θέμα «Λογοτεχνία και διαδίκτυο», ο Δήμαρχος Ροδίων παρουσίασε την Ιδρυτική Διακήρυξη που είχε κωδικοποιήσει ο νομικός σύμβουλος του Δήμου, καθώς και τις καταστατικές διατάξεις του Διοικητικού Συμβουλίου. Η Πολιτιστική Επιτροπή που είχε ηγηθεί των προετοιμασιών ευχαρίστησε για αυτά τα προσεκτικά διατυπωμένα έγγραφα που επιδίωκαν να διασφαλίσουν τον διεθνή χαρακτήρα του Κέντρου, καθώς και την ομαλή συνεργασία μεταξύ Διοικητικού Συμβουλίου, Πολιτιστικής Επιτροπής και Γενικής Συνέλευσης των διαφορετικών διεθνών ενώσεων συγγραφέων. 

Στην ομιλία του ο Δήμαρχος εξέφρασε τις μεγάλες ελπίδες που η Ρόδος επένδυε στο εγχείρημα. «Είμαι βέβαιος ότι το Κέντρο που εγκαινιάζουμε σήμερα, με την ευρύτατη επιρροή του, θα μπορέσει να διαδώσει ακόμη περισσότερο τα ιδανικά της συνεργασίας και της διαπολιτισμικής κοινότητας σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και την Ευρώπη, αλλά, γιατί όχι, και σε ολόκληρο τον κόσμο.» Η ομιλία του απηχούσε το πνεύμα συνεργασίας που είχε επιτρέψει τη δημιουργία αυτού του μοναδικού συνόλου θεσμών, αλλά και τη δημιουργική ενέργεια των εργαστηρίων, συμποσίων και άλλων δράσεων που επρόκειτο να ακολουθήσουν.

Ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό συνέδριο με θέμα «Γράφοντας από την εξορία», που είχα την τιμή να συντονίσω, πραγματοποιήθηκε στο Ακταίον, με τη συμμετοχή συγγραφέων από σχεδόν είκοσι χώρες και συνεδρίες ανοικτές και προσβάσιμες στο κοινό με ταυτόχρονη διερμηνεία. Η εφημερίδα «Ροδιακή» κάλυψε όλες τις συζητήσεις και δημοσίευσε συνεντεύξεις με συγγραφείς που συμμετείχαν, ενώ οι εισηγήσεις στα αγγλικά συγκεντρώθηκαν στον τόμο Two Realities Simultaneously: Writing out of Exile [Δύο ταυτόχρονες πραγματικότητες: Γράφοντας από την εξορία], που τυπώθηκε στη Σουηδία.

Ακολούθησε σειρά διακεκριμένων συνεδρίων με θέματα όπως «Πολιτιστική ταυτότητα και λογοτεχνία», «Ο ποιητής και ο μεταφραστής του», «Η αιώνια νεότητα της ποίησης», με επίκεντρο νέους συγγραφείς, και «Αρχαία ελληνική λογοτεχνία στον σύγχρονο κόσμο». Σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, διερευνήθηκαν ζητήματα όπως η «νησιωτικότητα», ενώ επιτυχία σημείωσε επίσης διεθνές σεμινάριο για τον Λώρενς Νταρελ που είχε υπηρετήσει στη βρετανική υπηρεσία τύπου στο νησί. Παρουσιάστηκαν αρκετά νέα βιβλία, ιδίως Ελλήνων συγγραφέων, και ξεκίνησε δίγλωσσο, στα ελληνικά και στα αγγλικά, λογοτεχνικό περιοδικό με τον τίτλο «Helios / Ήλιος».

Αυτό το σύντομο χρονικό περιλαμβάνει ορισμένες μόνον από τις δράσεις που από κοινού ανέλαβαν το Κέντρο και Έλληνες και ξένοι συγγραφείς μέσω του Συμβουλίου των Τριών Θαλασσών. Γι’ αυτό αξίζει να θυμηθεί κανείς τα λόγια της Λη Μηναΐδη στον εορτασμό της 10ης επετείου του Κέντρου: «Μου έχει προκαλέσει μεγάλη εντύπωση η αφοσίωση όσων ασχολήθηκαν … Εργάστηκαν ακαταπόνητα ώστε να διασφαλίσουν ότι το κτήριο της ιταλικής περιόδου με θέα το Αιγαίο και την τουρκική ακτή θα είχε ανακαινιστεί εγκαίρως … Από τη στιγμή που άνοιξε τον Σεπτέμβριο του 1996 υπηρέτησα στο Διοικητικό Συμβούλιο του Κέντρου. Αποτελεί πραγματικό προνόμιο να έχω συνεργαστεί αυτά τα χρόνια με τόσα εξαιρετικά άτομα που έχουν προσφέρει από τον εαυτό τους για τη δημιουργία και λειτουργία του Κέντρου, το οποίο έχει καταστεί ένας φάρος που φωτίζει από τη Ρόδο, προσελκύοντας συγγραφείς και μεταφραστές από όλα τα μέρη του κόσμου.»

Το 2016 συνδέεται με την εικοστή επέτειο μιας ξεχωριστής διεθνούς λογοτεχνικής συνεργασίας μεταξύ του Κέντρου και του Συμβουλίου των Τριών Θαλασσών, ενός δίδυμου θεσμού, κάθε πλευρά του οποίου στηρίζει την άλλη, την ώρα που η Ρόδος διεκδικεί την ανακήρυξή της ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2021. Αν και οι περισσότεροι πρωταγωνιστές των απαρχών του εγχειρήματος δεν εκπροσωπούν πια τις ενώσεις που είναι μέλη του Συμβουλίου των Τριών Θαλασσών το οποίο έκανε εφικτή τη δημιουργία του Κέντρου, οι απαιτήσεις της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας συνεργασίας δεν έχουν μειωθεί στη συνεχώς πιο ανταγωνιστική διεθνή λογοτεχνική αγορά. Όπως το Συμβούλιο είναι αδιανόητο χωρίς ένα Κέντρο στη Ρόδο, το Κέντρο είναι επίσης αδιανόητο –ως θεσμός της UNESCO και όχι απλώς ένα τοπικό πολιτιστικό κέντρο– χωρίς τη διάχυση της δημιουργικής ενέργειας και τις διεθνείς επαφές Ελλήνων και ξένων συγγραφέων που εκπροσωπεί το Συμβούλιο των Τριών Θαλασσών Συγγραφέων και Μεταφραστών.